dr Branko Morait, Obligacije

Prof.dr Branko Morait

PROPISIVANJE PRAVILA O NAKNADI ŠTETE  POSEBNIM ZAKONIMA

U v o d

            U novije vrijeme u pravnom životu obilježeno  s tzv. „tranzicionim propisima“ zapaža se pojava izmiještanja pravnih pravila koja, po prirodi stvari, pripadaju građanskom zakonodavstvu i Zakonu o obligacionim odnosima u posebne zakone koji uređuju drugu pravnu materiju. Prema metodu slučajnog uzorka, izdvojili smo nekoliko novih propisa koji svjedoče o raširenosti zakonodavnog manira da izmiješta i modifikuje opšta pravna pravila obligacionog prava o prouzrokovanju i naknadi štete. Idući tim putem naznačene zakonodavne intervencije nalazimu u: Zakonu o javnim nabavkama, Zakonu o krivičnom postupku, Zakonu o zaštiti od diskriminacije, Zakonu o radu, Zakonu o zaštiti od klevete, Zakonu o zaštiti ličnih podataka, Zakonu o ravnopravnosti polova, Zakonu o slobodi pristupa informacijama, Zakonu o notarima, Zakonu o advokaturi i dr.

Prirodi građanskog zakonodavstva nisu primjerene brze i česte promjene. Redefinisanje pravila građanskog prava je proces dugog trajanja i opsežne rasprave. Bazične postavke građanskog zakonodavstva koje su nastale tokom XIX i XX vijeka, prema jednom stanovištu[1]odvijale su se u dva smjera: grananjem unutar građanskog prava i izdvajanjem iz građanskog prava. Grananjem unutar građanskog prava razvile su se posebne grane građanskog prava, kao što je Trgovačko pravo, Intelektualno pravo, Radno pravo, Lično pravo i Stambeno pravo. Izdvajanjem iz građanskog prava, u socijalističkoj epohi, zadesilo je Porodično pravo. Pored ove pojave, prema drugim shvatanjima, novorazvijena prava, poput trgovinskog prava i radnog prava, nisu više dio građanskog prava  nego su posebne grane prava.

Pojava koju mi želimo markirati nije u tolikoj mjeri radikalna da bi se mogla nazvati izdvajanjem iz građanskog prava u bilo kojem smislu. Prije bi moglo biti riječi o nekoj vrsti interakcije između građanskog prava, konkretnije obligacionog prava, kao opšteg propisa i posebnih propisa koji regulišu određene segmente građansko-pravnih odnosa ili sadrže određena pravila građanskog prava koji služe zaštiti određenih kategorija subjekata i koji važe za tamo izdvojene poslove i pravne radnje i protivpravna ponašanja. Principijelno gledište je da pored građanskog prava u užem smislu, koje prema Nacrtu Građanskog zakonika Republike Srbije obuhvata opšti dio, stvarno pravo, obligaciono pravo, nasljedno pravo i porodično pravo, ne ispušta iz svog domena regulisanja ni trgovinsko, radno, intelektualno, lično i stambeno pravo, a da moderno građansko pravo, u širem smislu, obuhvata i novorazvijene pravne discipline.[2]

Ovom prilikom ćemo razmotriti mjesto i ulogu novih propisa, tzv.„tekovina privatizacije i tranzicije“ koji su se pojavili u pravnom sistemu ne razarajući osnovne pojmove i institute građanskog prava a nisu poslužili kao nova građa za kodifikovanje građanskog zakonodavstva u Republici Srbiji, koja je jedina u regionu od svih bivših jugoslovenskih republika pristupila ovom zamašnom i respektibilnom poduhvatu.

1. Zakon o zaštiti od diskriminacije

 

Zaštita diskriminacije obuhvata čitav niz postupaka i radnji koje Zakon[3] o zaštiti od diskriminacije kvalifikuje kao diskriminatorne postupke u različitim oblastim života i rada. Diskriminacija je  nepoštovanje principa jednakog postupanja činjenjem nepravde neopravdano nejednakim postupanjem prema licima u istoj situaciji. Pored diskriminacije u užem smislu riječi, ZZP poznaje i druge oblike diskriminacije: uznemiravanje, spolno uznemiravanje, mobing, segregaciju, navođenje i podsticanje na diskriminaciju.

Za zaštitu od diskriminacije oštećenim licima su na raspolaganju posebne tužbe, i to: tužba za utvrđenje diskriminacije[4], tužba za zabranu ili otklanjanje diskriminacije[5], tužba za naknadu štete[6]i zahtjev za objavljivanje presude.[7]Svi ovi tužbeni zahtjevi se mogu iznijeti kumulativno ako se zasnivaju na istom činjeničnom i pravnom osnovu.[8]

Normiranje posebne tužbe za zaštitu od diskriminacije uslovilo je i propisivanje nekolicine pravila procesnog prava koja se odnose na nadležnost, teret dokazivanja, učešće trećih lica, kolektivnu tužbu i zaštitu lica koje prijavljuje pojavu diskriminacije.[9]

U Republici Srbiji donesen je poseban Zakon o zabrani diskriminacije.[10] „Svako ko je povređen diskriminatorskim postupanjem ima pravo da podnese tužbu sudu. U postupku se shodno primenjuju odredbe zakona o parničnom postupku. Postupak je hitan. Revizija je uvek dopuštena.[11] U postupku za zaštitu od diskriminacije mesno je nadležan, pored suda opšte mesne nadležnosti i sud na čijem području je sedište, odnosno prebivalište tužioca.[12] Tužbom iz člana 41. stav 1. ovog zakona može se tražiti:

1. zabrana izvršenja radnje od koje preti diskriminacija, zabrana daljeg vršenja radnje diskriminacije, odnosno zabrana ponavljanja radnje diskriminacije;
2. utvrđenje da je tuženi diskriminatorski postupao prema tužiocu ili drugome;
3. izvršenje radnje radi uklanjanja posledica diskriminatorskog postupanja;
4. naknada materijalne i nematerijalne štete;
5. objavljivanje presude donete povodom neke od tužbi iz tač. 1-4. ovog člana.“[13]

 

Zakonodavna inovacija, kroz sadržaj normi ZZD, uslovljena je harmonizacijom domaćeg zakonodavstva sa zakonodavstvom EU, tj. Direktivom Vijeća 2000/43/EZ od 29.06.2000. godine o primjeni načela jednakog postupanja prema licima nezavisno od rasnog ili etničkog porijekla, i Direktivom Vijeća 2000/78/EZ od 27.11.2000. godine o opštem okviru za jednako postupanje pri zapošljavanju i odabiru zvanja. U Bosni i Hercegovini, usljed postojanja više zakonodavnih tijela implementacija navedenih direktiva nije kodifikovana nego je disharmonično uvedena. Rezultat je da i Zakon o radu Republike Srpske[14]sadrži odredbe o zabrani diskriminacije.[15]U ovom zakonu primarna je zabrana diskriminacije prilikom ostvarivanja prava po osnovu rada i prava na zapošljavanje zbog rase, etničke ili nacionalne pripadnosti, boje kože, pola, jezika, religije, političkog ili drugog mišljenja i ubjeđenja, socijalnog porijekla, imovnog stanja, članstva ili nečlanstva u sindikatu ili političkoj organizaciji, fizičkog ili duševnog zdravlja i drugih obilježja koja nisu u neposrednoj vezi sa prirodom radnog odnosa.[16]I ovaj zakon uz zabranu diskriminacije u opisanom smislu uvrštava i druge oblike nedozvoljenog ponašanja prema radnicima od strane poslodavca i drugih zaposlenih kao što je: nedozvoljeno uznemiravanje i seksualno uznemiravanje, nasilje po osnovu spola i sistematsko zlostavljanje („mobing“) kao vid psihičkog zlostavljanja ili ponižavanja drugog lica s ciljem ugrožavanja njegovog ugleda, časti, ljudskog dostojanstva i integriteta.[17]U slučajevima diskriminacije oštećeno lice može pokrenuti sudski postupak i za naknadu štete od poslodavca u skladu s odredbama zakona.[18]Postavlja se pitanje: kojeg zakona? Da li Zakona o zabrani diskriminacije ili Zakona o obligacionim odnosima? Najbliži je, po analogiji, posebni zakon o zabrani diskriminacije.

Pored navedenih propisa i Zakon o ravnopravnosti polova u BiH[19] propisuje sudsku zaštitu u posebnom postupku za zaštitu od diskriminacije u skladu sa Zakonom o zaštiti od diskriminacije.[20]U istom propisu se oštećeni upućuje i na mogućnost ostvarivanja prava na naknadu štete prema propisima kojima se uređuju obligacioni odnosi.[21]I u Republici Srbiji, pored Zakona o zabrani diskriminacije donesen je i Zakon o ravnopravnosti polova.[22]Ovim zakonom propisana je shodna primjena Zakona o parničnom postupku osim onih procesnih odredbi koje su uređene tim posebnim zakonom, a odnose se na ubrzanje postupka, hitno postupanje, izberivu mjesnua nadležnost sa prebivalištem ili boravištem tužioca i skraćivanje rokova vezanih za izdavanje privremene mjere i rokova za žalbu kako za ulaganje tako i za odlučivanje suda po žalbi.[23] „Mobing“ je  u Republici Srbiji regulisan posebnim, zakonom – Zakonom o sprečavanju zlostavljanja na radu koji se primjenjuje od 04.09.2010. godine[24]. Republika Srbija je prva zemlja u regionu koja je, pored nekoliko evropskih zemalja, mobing regulisala posebnim propisom. Zakon definiše pojam zlostavljanja, izvršioca zlostavljanja, prava,obaveze i odgovornosti poslodavca i zaposlenih u vezi sa zlostavljanjem; interni postupak zaštite u slučaju horizontalnog mobinga; rokove zastarelosti; postupak za utvrđivanje odgovornosti zaposlenog; mjere za sprečavanje zlostavljanja do okončanja postupka; zaštitu učesnika u postupku; sudsku zaštitu kroz pokretanje postupka, sadržinu tužbe, teret dokazivanja, privremene mere.

 

2. Zakon o javnim nabavkama

 

Zakonom o javnim nabavkama[25] uređeno je područje ugovaranja između institucija javne vlasti u svrhu zadovoljavanja potreba od opšteg interesa na transparentan način, kao vid borbe za suzbijanje korupcije.[26] Ugovor o javnoj nabavci je ugovor koji zaključuju institucije vlasti u Bosni i Hercegovini na svim nivoima i pravni subjekti osnovani u svrhu zadovoljavanja potreba od opšteg interesa (ugovorni organ).  To je ugovor sa izraženim finansijskim interesom  koji se zaključuje u pismenoj formi između jednog ili više dobavljača odnosno ugovornih organa s  ciljem nabavke roba, usluga ili izvođenja radova.[27]Ugovor o javnoj nabavci zaključuje se u skladu sa Zakonom o obligacionim odnosima u BiH.[28]Sudska zaštita u postupku javne nabavke osigurana je pred Sudom BiH kroz pokretanje i vođenje upravnog spora.[29]

U odredbi člana 118. ZJN, koja nosi naslov „Odnos prema ostalim propisima“, izriče: „Na odgovornost ugovornih strana za ispunjenje obaveza iz ugovora o javnoj nabavci primjenjuju se odgovarajuće odredbe Zakona o obligacionim odnosima.“ Odredba člana 121.  ZJN koja nosi naslov: Naknada štete propisano je da: „Svaki od učesnika postupka javne nabavke koji je pretrpio štetu zbog povrede ovog zakona ima mogućnost da pokrene postupak za ostvarivanje prava na naknadu štete pred nadležnim sudom, prema opštim propisima o naknadi štete.“

Iz navedenog proizilazi na vidjelo da se radi o hibridnom nekonzistentnom regulisanju, jer se miješaju procesna pravila upravnog postupka i spora sa odredbama materijalnog obligacionog prava i parničnog procesnog prava. U prvobitnom zakonskom tekstu Zakona o javnim nabavkama BiH[30]bilo je drugačije uređeno pitanje naknade štete po zaključenju ugovora o javnoj nabavci. Po žalbi ponudioca, koji smatra da je odluka ili radnja ugovornog organa povrijedila zakonske odredbe na njegovu štetu, Kancelarija za razmatranje žalbi mogla je dodijeliti naknadu štete žaliocu.[31]Visina naknade štete koja se mogla  dodjeliti žaliocu, po ranije važećoj odredbi, bil je ograničena na iznos troškova pripreme ponude ili do 10% ponuđene cijene, zavisno od toga koji je od ova dva iznosa bio veći. Prema ranije nastaloj sudskoj praksi, tužbom u upravnom sporu, redovno je istican tužbeni zahtjev za naknadu štete u visini od 10% ponuđene cijene. Ovaj vid obeštećenja prije bi se mogao kvalifikovati kao penalna naknada nego li kao naknada štete u smislu pravila obligacionog prava na naknadu štete. Činilo se da je ovako koncipirano obeštećenje ponudioca, koji je zbog kršenja zakonskih odredbi eliminisan iz postupka javnih nabavki, uspješna mjera i prevencija koruptivnog ponašanja učesnika u postupku javnih nabavki. Noveliranjem ZJN ove odredbe su brisane i na njihovo mjesto su postavljena pravila obligacionog prava i parničnog postupka u kojem učesnik javnih nabavki mora da dokazuje sve  uslove i osnov odgovornosti za naknadu štete. Noveliranjem Zakona oštećenom je otežano dobijanje naknade i ublaženo nezakonito i eventualno koruptivno ponašanje aktera javne nabavke.

 

3. Zakon o krivičnom postupku

 

Sva ljudska bića rađaju se slobodna i jednaka u dostojanstvu i pravima.[32] Odgovornost države je relativno nov pravni fenomen koji datira iz druge polovine XIX vijeka sve do današnje pune afirmacije na unutrašnjem i međunarodnom planu.[33] Odredba člana 5. stava 5. Evropske konvencije o zaštiti ljudskih prava i osnovnih sloboda garantuje svakoj žrtvi lišenja slobode suprotno odredbi toga člana pravo na odštetu. Odredba člana 3. Protokola 7. uz EKLJP garantuje naknadu štete svakom licu koje je pravosnažno osuđeno za krivično djelo ako je ta presuda naknadno poništena ili je to lice pomilovano na osnovu novih ili novoutvrđenih činjenica ili izdržalo kaznu kao posljedicu takve presude, a obeštećenje se vrši u skladu sa zakonom ili praksom odnosne države, izuzev ako se ne dokaže da je lice djelimično ili u cjelosti odgovorno za zakašnjelo utvrđenje do tada nepoznatih činjenica. Odredba člana 9. stava 5. i člana 14. stava 6. Međunarodnog pakta o građanskim i političkim pravima garantuje svakome ko je bio žrtva nezakonitog lišenja slobode  pravo na naknadu štete, odnosno ako je konačno krivična presuda naknadno poništena, jer su nove ili novootkrivene činjenice dokazale sudsku zabludu, osim ako se može nepravovremeno otkrivanje odlučnih a nepoznatih činjenica pripisati na teret oštećenog.

Ustav Bosne i Hercegovine u odredbi člana II. stava 3. tačkama d i e. Garantuje pravo na ličnu slobodu i sigurnost kao i pravo na pravično suđenje u krivičnim stvarima. Odredbom člana 6. Ustava BiH proklamovano je da će se Bosne i Hercegovina i svi sudovi… pridržavati ljudskih prava i fundamentalnih sloboda na koje je ukazano u paragrafu 2. Na osnovu tih odredaba Zakon o krivičnom postupku Bosne i Hercegovine[34] (ZKP-i entiteta i  Brčko Distrikta BiH) propisuju postupak za naknadu štete, rehabilitaciju i ostvarivanje drugih prava lica neopravdano osuđenih i neosnovano lišenih slobode.

Zakonima o krivičnom postupku BiH, entiteta i Brčko Distrikta[35] propisani su uslovi i postupak za naknadu štete, rehabilitaciju i ostvarivanje drugih prava lica neosnovano lišenih sloboide i neosnovano osuđenih. Pravo na naknadu štete zastarjeva u roku od tri godine od dana pravosnažnosti presude kojom je optuženi oslobođen od optužbe ili kojom je optužba odbijena, odnosno od pravosnažnosti rješenja tužioca ili suda kojim je postupak obustavljen. Tužbi za naknadu štete prethodi zahtjev nadležnom ministarstvu radi postizanja nagodbe o postojanju štete, vrsti i visini naknade. Ako nadležno ministarstvo zahtjev ne usvoji u roku od tri mjeseca može se podnijeti tužba nadležnom sudu ili, ako je sporazum samo djelimično postignut. Tužba se podnosi prema subjektu odgovornosti, odnosno onoj političko-teritorijalnoj jedinici čiji su pravosudni organi pričinili takav vid štete. Nasljednici maju pravo nasljediti pravo oštećenog na naknadu imovinske štete.Naknada štete obuhvata i eventualno objavljivanje u sredstvima javnog informisanja oslobađajuće presude ili rješenja odnosno saopštenja iz kojeg sadržaja proizilazi neopravdanost ranije osude ili lišenja slobode.

U Zakonu o krivičnom postupku Bosne i Hercegovine[36] dvije odredbe uređuju ovo pitanje. Odredba člana 432. stav (2) propisuje da: „Osuđeni nema pravo na naknadu štete ako je svojim lažnim priznanjem ili na drugi način namjerno prouzrokovao svoju osudu, osim ako je na to bio prinuđen.“ Pored toga, odredba člana 436. Stav (3) propisuje: „Naknada štete ne pripada osobi koja je svojim nedopuštenim postupcima prouzrokovala lišenje slobode.“ Pravo na naknadu štete je isključeno i u slučajevima iz člana 436. stav 1. tačke a.[37] Pored toga, takvom licu neće pripadati pravo na naknadu štete i ako je postupak obustavljen na osnovu člana 205. ZKP BiH.[38]

 

4. Zakon o zaštiti od klevete

 

Zakoni o zaštiti od klevete u bosnako-hercegovačkim entitetima[39] najavili su početak eliminacije  rješenja kojima se štiti čast i ugled a koja su sadržana u krivičnom zakonodavstvu i u Zakonu o obligacionim odnosima. Izvršena je tzv. „dekriminalizacija“ klevete tako što su odredbe o krivičnoj odgovornosti zbog klevete izbrisane iz krivičnog zakona.[40]

Prema odredbi člana 11. Zakona o zaštiti od klevete (u daljem tekstu: ZoK) pod naknadom štete za klevetu podrazumijeva se naknada i materijalne i nematerijalne štete. U Zakonu o obligacionim odnosima (u daljem tekstu: ZOO) su ova dva vida naknade štete uredjena sa dvije odredbe. Odredba člana 198. ZOO uredjuje kao posebno pitanje naknadu materijalne štete u slučaju povrede časti i širenja neistinitih navoda. Prema odredbi stava (1) člana 198. ZOO  «ko drugome povrijedi čast kao i ko iznosi ili prenosi neistinite navode o prošlosti, o znanju, o sposobnosti drugog lica, ili o čemu drugome, a zna ili bi morao znati da su neistiniti, i time mu prouzrokuje materijalnu štetu dužan je nadoknaditi je.» Posebna odgovornost za materijalnu štetu u slučaju iznošenja klevete bazira se na namjeri ili nesavjesnom postupanju štetnika.

U odredbi stava 2. člana 198. ZOO propisano je kada se ne odgovara za pričinjenu materijalnu štetu prouzrokovanu klevetničkim ponašanjem. Štetnik, koji u zabludi, neznajući da je učinio neistinito saopštenje o drugome prouzrokuje štetu neće odgovarati ako je on lično ili onaj kome je saopštenje učinjeno imao u tome ozbiljnog interesa.

Odredbom člana 199. ZOO predvidjen je specifičan vid naknade nematerijalne štete zbog povrede prava ličnosti. Sud može narediti da se na trošak štetnika objavi presuda odnosno ispravka neistinitog saopštenja ili narediti da štetnik povuče izjavu kojom je povreda prava ličnosti učinjena, ili da učini nešto drugo  čime se može ostvariti svrha koja se postiže naknadom štete. Prema ZOO objavljivanje presude ili ispravke je primjerena satisfakcija koja u odredjenim slučajevima može postići svrhu kao i naknada štete i biti surogat naknade. Za razliku od ZOO, odredbe ZoK pridaju ovim mjerama značaj ublažavanja štete od strane štetnika a ne samostalnog vida naknade štete, a koja okolnost će biti od značaja suda za dosudjivanje naknade štete oklevetanom licu. Tako je odredbom člana 8. ZoK predvidjena «obaveza ublažavanja» tako što je tužilac( a to je oklevetani u smislu Zakona o kleveti) dužan da preduzme sve potrebne mjere da ublaži svu štetu uzrokovanu navodnim klevetničkim izražavanjem, a naročito uključujući zahtjev za ispravku koji upućuje tuženom. Iz ovoga proizilazi da će pozitivan odgovor tuženog u vidu izjave o ispravci biti cijenjeno kao radnja ublažavanja štete što će se odraziti na dosudjivanje pretrpljene štete.

S druge strane, postoji zakonom ustanovljena, administrativna obaveza javnog glasila da:

-objavi odgovor na objavljenu informaciju kojim se dopunjuju činjenice i podaci u pogledu istinitosti i potpunosti informacije, a za što je predvidjena i novčana kazna za prekršaj glavnog i odgovornog urednika javnog glasila,[41]koji ne može biti duži od objavljene informacije, ali koji se ne smije komentarisati prilikom objavljivanja;[42]

-objavi ispravku objavljene neistinite i uvredljive informacije kojom je povrijedjeno nečije pravo, ugled i interes;[43] i to bez izmjena i dopuna, na istom mjestu u mediju koji je objavio informaciju i to u prvom odnosno, najkasnije u drugom narednom broju štampe ili emisiji RTV programa po prijemu ispravke[44] i bez istovremenog komentara  na objavljenu ispravku objavljene informacije.[45] Za neobjavljivanje ispravke predvidjena je prekršajna odgovornost zaprijećenom novčanom kaznom.[46] Pored prekršajne odgovornosti zbog neobjavljivanja ispravke, podnosilac ispravke ima pravo na tužbu protiv glavnog i odgovornog urednika. Ta tužba se može podići ako javno glasilo odbije da objavi ispravku netačne informacije kojom se povredjuje nečije pravo ili interes ili je ne objavi na način i u roku koji je predvidjen ZJI ili ako istovremeno sa ispravkom objavi svoj komentar ispravke. Ovaj zakon daje i procesne odredbe tako što za nadležni sud odredjuje na čijem je području sjedište odnosno prebivalište podnosioca ispravke.[47] Istovremeno se obavezuje nadležni sud da odluku po ovoj tužbi donese u roku od 15 dana od dana prijema tužbe.[48]

Odredba člana 200. Zakona o obligacionim odnosima propisuje mogućnost da se za štetu za pretrpljene duševne bolove prouzrokovane povredom časti, slobode ili prava ličnosti može dosuditi pravična novčana naknada, ako nadje da okolnosti slučaja to opravdavaju. Smatralo se da u vrijeme kada je postojala paralelna krivičnopravna zaštita od uvrede i klevete da je ona primjerenija povrijedjenim dobrima, a da gradjansko-pravna sankcija treba da povrijedjenom licu donese simboličnu satisfakciju, jer, po prirodi povrede ona se i ne može naknaditi u novcu, pošto se radi o nematerijalnim dobrima koji nemaju svoj novčani ekvivalent koji bi sud mogao uzeti za parametar u odlučivanju. Pored toga, društvena svrha nije bila dozvoljena u tom smislu da bi sud dozvolio da se pojedinac obogati na račun društva ili drugih njegovih članova, jer to u uslovima egalitarnog socijalizma nije bilo oportuno.

Prema odredbi člana12. stav 1. ZoK subjektivni rok zastare iznosi tri mjeseca od dana kada je tužilac saznao ili mogao saznati za izražavanje i identitet osobe koja je prouzrokovala štetu. U istoj odredbi, u drugom dijelu rečenice, odredjen je i objektivni zastarni rok koji iznosi jednu godinu od  dana kada je izražavanje izneseno trećem licu. U svakom slučaju posebnim zakonom, Zakonom o zaštiti od klevete, osjetno su skraćeni rokovi za zastaru potraživanja naknade prouzrokovane štete propisani u Zakonu o obligacionim odnosima. Na sva ostala pitanja zastare primjenjivaće se odredbe Zakona o obligacionim odnosima.[49]

Nova regulativa u Zakonu o zaštiti od klevete, više je vodila računa o zaštiti slobode izražavanja kao prava medija odnosno medijske slobode , a manje o reviziji odnosno tranzicijskom prilagodjavanju odredaba Zakona o obligacionim odnosima novim društveno-ekonomskim promjenama.

U odredbi člana 11. Stav 1. ZoK data su „posebna mjerila“. U prvoj grupi posebnih mjerila nalazi se uputa sudu da prilikom odmjeravanja naknade štete vodi računa o svim okolnostima slučaja, a naročito sve poduzete mjere da bi se ublažila prouzrokovana šteta, kao što su: -objavljivanje ispravke,                                         -opozivanje izjave ili izvinjenje,  -činjenicu da li je štetnik stekao novčanu korist učinjenim, iznošenjem ili pronošenjem izražavanja , ili -činjenicu da bi iznos dosudjene naknade štete mogao dovesti do velikih finansijskih probleme ili bankrota štetnika.[50]

Sve ove mjere su izraz „obaveze ublažavanja“ čime se ide u prilog zaštite štetnika od onih zahtjeva za naknadu štete koji bi bili pretjerano visoki i značili neku vrstu ataka na slobodu izražavanja. Očito da je zakonodavac zaštitu  gradjana od klevete želio da svede u odgovarajući okvir u kojem bi opstala «sloboda izražavanja» kao ustavom zajemčenog prava u skladu sa najvišim medjunarodnim standardima, koji su utvrdjeni u članu 10. Evropske konvencije o ljudskim pravima i osnovnim slobodama, a potvrdjeni od strane Evropskog suda za ljudska prava, što bi predstavljalo važan doprinos izgradnji slobode i demokratije u Bosni i Hercegovini.[51]

Pod naslovom „Granice djelovanja zakona“ u odredbi člana 4. stav 1. ZoK propisano je da će se na sve tužbe za naknadu štete primjenjivati odredbe ZoK-a, a ne odredbe Zakona o obligacionim odnosima, bez obzira na navode tužioca u tužbi, ukoliko se iz činjeničnog  osnova tužbe da ocijeniti da je tužba podnesena radi nezakonite povrede ugleda izazvane iznošenjem ili pronošenjem nečeg neistinitog, bez obzira na vrstu tužbe.

Aktivnu legitimaciju za podnošenje tužbe nemaju javni organi i njima nije dozvoljeno da podnose tužbu za klevetu. Članovi javnog organa, tj. javni službenici mogu da podnesu tužbu samo u ličnom svojstvu.[52]

Tužilac je, prema odredbi člana 8. ZoK, dužan da poštuje tzv. „obavezu ublažavanja“.  Ovo je zakonska obaveza da oštećeni smanji moguću štetu, što je razrada opšte zakonske odredbe iz Zakona o obligacionim odnosima, po kojoj, oštećenik koji je doprinijeo da šteta nastane ili da bude veća nego što bi inače bila, ima pravo samo na srazmjerno smanjenu naknadu.[53] Tužilac (oklevetano lice) u smislu ZoK dužan je da preduzme sve mjere da ublaži svu štetu prouzrokovanu navodnim klevetničkim izražavanjem, a naročito se pod tim podrazumijeva obaveza upućivanja zahtjeva za ispravku prema tuženom (oštećenom).[54]

U pogledu tumačenja zakona sud je obavezan da odredbe Zakona o kleveti tumači u korist načela slobode izražavanja ili tako da se u najvećoj mjeri obezbijedi sloboda izražavanja.[55] To znači da se zakonodavac opredjelio da izmedju slobode izražavanja i zaštite ličnih prava časti i ugleda prednost daje načelu slobode izražavanja koja se smatra osnovom demokratskog političkog sistema i koju se ne može žrtvovati ili ograničiti zaštitom od klevete u tolikoj mjeri da bi se ona ugušila.

U Republici Srbiji izvršena je dekriminalizacija krivičnog djela klevete.

U Krivičnom zakoniku [56] krivično djelo „Kleveta“ bilo je propisano u Glavi sedamnaest „Krivična dela protiv časti I ugleda“, članom 171.

Članom 14. Zakona o izmenama i dopunama Krivičnog zakonika[57], izbrisan je član 171. KZ. Prema obrazloženju predalagača, navedeni član je brisan te je na taj način izvršena dekriminalizacija krivičnog djela klevete, jer je to bio zahtev velikog broja udruženja a naročito novinarskih udruženja i stručne javnosti.

Oštećenom licu kojem je neistinom povređa čast i ugled preostaje građanskopravna zaštita, odnosno novčana naknada nematerijalne štete predviđena članom 200. Zakona o obligacionim odnosima[58], koja se dosuđuje u parničnom postupku. U stručnoj javnosti u Republici Srbiji[59] smatra se da je dekriminalizacijom klevete došlo do slabljenja zaštite pogođenih lica, a neki poseban propis nije ni donijet, kao u Republici Srpskoj odnosno u Bosni I Hercegovini. Neku vrstu zaštite pruža i Zakon o javnom informisanju i medijima[60], kada se radi o objavljivanju neistina putem medija. U odredbi člana 112. ovog zakona predviđeno je pravo na naknadu štete za lice na koje se odnosi informacija čije je objavljivanje u skladu sa ovim zakonom zabranjeno, a koje zbog njenog objavljivanja trpi štetu. To lice ima pravo na naknadu materijalne i nematerijalne štete u skladu sa opštim propisima i odredbama ovog zakona.Novinar, odnosno odgovorni urednik odgovara za štetu nastalu objavljivanjem sporne informacije, ako se dokaže da je šteta nastala njegovom krivicom, dok izdavač odgovara za štetu nastalu objavljivanjem informacije bez obzira na krivicu.[61]

5. Zakon o slobodi pristupa informacijama

 

Zakon o slobodi pristupa informacijama[62] promoviše univerzalno pravo na slobodan pristup informacijama. Po terminom „lična informacija“ podrazumijeva se svaka informacija koja se odnosi na fizičko lice, a što nije ograničeno samo na identifikacioni broj, nego i na fizički, mentalni, ekonomski, etnički, vjerski, kulturni ili socijalni identitet odnosnog fizičkog lica.[63] Pravo pristupa informacijama pod kontrolom javnog organa je najšire postavljeno, tj. tako da svako fizičko ili pravno lice ima pristup informacijama, s tim da pristup podliježe formalnim radnjama i ograničenjima utvrđenim ZPI.[64] Izuzetak predstavlja zaštita privatnosti.

ZPI ne pominje izričito odgovornost za štetu nanesenu nekom licu zbog povrede prava na privatnost, tako da je nužna supsidijarna primjena odredaba Zakona o obligacionim odnosima.

U Republici Srbiji donesen je Zakon o pristupu informacijama od javnog značaja[65] Njime je propisana i odgovornost za prouzrokovanu štetu za slučajeve propisane tim zakonom. Organ vlasti odgovara za štetu nastalu time što javno glasilo nije moglo da objavi informaciju pošto mu je neopravdano uskratio ili ograničio prava na pristup informacijama od javnog značaja iz člana 5. ovog zakona, odnosno time što je novinar ili javno glasilo stavljen u bolji položaj suprotno odredbi člana 7. ovog zakona. [66]

6. Zakon o zaštiti ličnih podataka

 

Zakon o zaštiti ličnih[67] podataka posvećen je zaštiti privatnost građana na cijeloj teritoriji BiH.[68]Zakon o zaštiti ličnih podataka podrazumijeva lične podatke koje obrađuju svi javni organi, fizička i pravna lica osim onih koje obrađuju fizička lica isključivo u cilju ličnih aktivnosti ili aktivnosti domaćinstva.[69]

Tehnološki razvoj, skupljanje informacija o ličnosti upotrebom kompjutera i kompjuterskih veza omogućava, između ostalog i zloupotrebu ličnih podataka. S te tačke gledišta postoji potreba zaštite podataka o ličinosti i pojavljuje se mogućnost sukoba interesa između prava na privatnost, tj. pravno zaštićenog ovlašćenja pojedinca da suvereno kontroliše podatke koji se o njemu sakupljaju i koje je jedno od osnovnih ljudskih prava i interesa drugih pojedinaca i javnih tijela da neograničeno iskorištavaju takve podatke iz lukrativnih ili dominirajućih pretenzija. Pored nacionalnih od značaja za uređivanje zaštite podataka o ličnosti odnosno privatnosti pojedinca na nivou Evropske unije značajni su opšti propisi: Konvencija Savjeta Evrope o zaštiti pojedinaca od automatizovane obrade podataka o ličnosti od 28. Januara 1981. godine, Povelja Evropske unije o osnovnim pravima 2000/C364, Direktiva o zaštiti građana u vezi sa obradom podataka o ličnosti i o slobodnom kretanju takvih podataka 1995/46 i Opšta Uredba o zaštiti podataka 2016/679.[70]Od značaja su i posebni propisi.[71]Od aktuelnog značaja je Opšta uredba za zaštitu podataka donijeta od strane EU 2016. godine, a koja je stupila na snagu 25. maja 2018. godine,[72] odredbom člana 83. Predviđa mogućnost izricanja novčanih kazni u iznosu do 20.000.000.  eura, a čak do najviše 4% ukupnog godišnjeg prometa ta prethodnu finansijsku godinu.[73]

 

Kontrolor podataka dužan je naknaditi materijalnu i nematerijalnu štetu nosiocu (titularu) podataka ako mu je šteta nanesena povredom prava na privatnost.[74]

Visinu novčane naknade štete odnosno novčanog obeštećenja za lice kojem je kršenjem zakonskih odredaba povrijeđeno pravo na privatnost štetnik i oštećeni mogu samostalno, sporazumno opredjeliti. Ako se ne mogu sporazumjeti o obeštećenju sud utvrđuje visinu naknade štete.[75] Nematerijalna šteta naknađuje se javnim izvinjenjem te isplatom pravične novčane naknade.[76]Zakon propisuje izberivu mjesnu nadležnost suda u postupku po tužbi za naknadu štete usljed povrede prava na privaztnost usljed kršenja odredaba ZLP, tako što oštećeno lice (nosilac podataka) može podnijeti tužbu sudu na čijem području ima prebivalište ili boravište odnosno nadeležnom sudu na čijem području kontrolor ličnih podataka ima sjedište.[77]Kontrolor ličnih podataka može se osloboditi od odgovornosti za naknadu štete ako dokaže da nije odgovoran za događaj koji je doveo do nastanka štete,[78]ili da dokaže da je oštećeni sam prouzrokovao štetu namjerno ili krajnjom nepažnjom.[79]

 

7. Zakon o radu

U Bosni i Hercegovini, u skladu s postojećim ustavnim uređenjem, postoji više zakona o radu.[80]U svim ovim zakonima o radu sadržane su odredbe o naknadi štete. U Zakonu o radu RS naslovljeno je „materijalne  štete“. Odgovornost radnika prema poslodavcu zasniva se na krivici ili krajnjoj nepažnji.

Više radnika odgovara za štetu strazmjerno svome prouzrokovanju, tj. za dio štete koji na njega otpada. Ako se ne može podijeliti odgovornost za štetu smatra se da su podjednako doprinijeli nastanku štete i odgovaraju u jednakim dijelovima. Izuzetak je u Zakonu o radu Brčko Distrikata BiH po kojem odgovaraju solidarno. U ostalim zakonima o radu ako je više radnika prouzrokovalo štetu krivičnim djelom odgovaraju solidarno  poslodavcu.

Ako se visina štete ne može utvrditi odmjerava se u paušalnom iznosu kako je to propisano kolektivnim ugovorom i pravilnikom o radu. Ukoliko je šteta znatno veća od paušalnog iznosa  naknade poslodavac mora ići u poarnicu da bi ostvario stvarni iznos naknade štete.

Za štetu koju radnik na radu ili u vezi s radom prouzrokuje trećem licu, radnik i poslodavac, prema Zakonu o radu u Republici Srpskoj odgovaraju solidarno. U svim zakonima o radu u BiH, postoji regresno pravo kada je poslodavac isplatio štetu trećem licu prema radniku koji je štetu prouzrokovao radeći nešto namjerno ili iz krajnje nepažnje.

Ako radnik pretrpi štetu na radu ili u vezi s radom, poslodavac odgovara po opštim propisima obligacionog prava.

U Republici Srbiji je, također, odgovornost za prouzrokovanu štetu propisana u Zakonu o radu[81] („Službeni glasnik RS“, br. 24/2005, 61/2005, 54/2009, 32/2013, 75/2014, 13/2017-Odluka US, i 113/2017). U njemu su data pravila za odgovornost zaposlenika za prouzrokovanu štete.

Zaposleni je odgovoran za štetu koju je na radu ili u vezi s radom, namerno ili krajnjom nepažnjom, prouzrokovao poslodavcu, u skladu sa zakonom.Ako štetu prouzrokuje više zaposlenih, svaki zaposleni je odgovoran za deo štete koju je prouzrokovao.Ako se za zaposlenog iz stava 2. ovog člana ne može utvrditi deo štete koju je prouzrokovao, smatra se da su svi zaposleni podjednako odgovorni i štetu naknađuju u jednakim delovima.Ako je više zaposlenih prouzrokovalo štetu krivičnim delom sa umišljajem, za štetu odgovaraju solidarno.Postojanje štete, njenu visinu, okolnosti pod kojima je nastala, ko je štetu prouzrokovao i kako se naknađuje – utvrđuje poslodavac, u skladu sa opštim aktom, odnosno ugovorom o radu.Ako se naknada štete ne ostvari u skladu sa odredbama stava 5. ovog člana, o naknadi štete odlučuje nadležni sud.Zaposleni koji je na radu ili u vezi s radom namerno ili krajnjom nepažnjom prouzrokovao štetu trećem licu, a koju je naknadio poslodavac, dužan je da poslodavcu naknadi iznos isplaćene štete.[82]

Ako zaposleni pretrpi povredu ili štetu na radu ili u vezi sa radom, poslodavac je dužan da mu naknadi štetu, u skladu sa zakonom i opštim aktom.[83]

Opšta pravila o odgovornosti radnika, poslodavaca i pravnih lica propisan su Zakonom o obligacionim odnosima,[84]a dalje se razvijaju u bubućem Građanskom zakoniku Republike Srbije.[85]

 

Zaključak

Ono što izdvaja ove propise o naknadi prouzrokovane štete iz cjeline koju čine Zakon o obligacionim odnosima kao cjelovita kodifikacija obligacionog prava, jesu slijedeći razlozi: društveno-istorijski kontekst, tranzicija, privatizacija i liberalizacija. Ovim propisivanjem zakonodavac je nastojao postići političke ciljeve i udovoljiti zahtjevima međunarodne zajednice po devizom približavanja evorpskim standardima u pogledu pravne sigurnosti i poštovanja ljudskih prava.  Zatim, radi se o posebnim subjektima, koji su obilježeni ne kao povjerilac i dužnik, odnosno štetnik i oštećeni, nego se radi o privilegovanim subjektima, bilo da su posebna pravna lica, medijske kuće, ugovarači javnih nabavki, lica koja trpe diskriminaciju u odnosu na ostale građane i koji su time obilježeni, privredni subjekti koji duguju prouzrokovanu štetu ili radnici koji snose rizik prouzrokovanja štete vršeći slobodno i bez bojazni svoje radne zadatke. Pored toga, u ovim posebnim propisima dolazi do izražava unošenje niza procesnih pravila uz materijalna pravila, čime se modifikuje i osnovna podjela na materijalno i procesno pravo i njihovo, u pravilu, odvojeno regulisanje.

Ako se posebni propisi o naknadi štete posmatraju kao lex specialis, u odnosu na propisivanje naknade štete u Zakonu o obligacionim odnosima, onda se Zakon o obligacionim odnosima ima supsidijarno primijeniti i u onim slučajevima kada posebni zakon nije ni propisao njegovi supsidijarnu primjenu a nije je ni izričitom odredbom isključio.

 

Prof. Dr. Branko Morait

CODIFICATION OF RULES GOVERNING DAMAGE COMPENSATION UNDER SPECIAL LEGISLATION

Key words

Codification, damage compensation, special legislation

Abstract

At the time of law of obligations codification, special rules were set out concerning the responsibility of the state, employers, workers or employees, slanderers, due to privacy violation, and in other cases. The paper discusses the reasons and consequences of parallel standardization of rules governing damage causes and compensation.

 

[1] Stanković, O.-Vodinelić,V., Uvod u građansko pravo, peto neizmenjeno izdanje, „Nomos“, Beograd, 2007., str. 246

[2] Ibid., 247.

[3] „Službeni glasnik BiH“, br. 59/09, 66/16 (skraćeno: ZZD)

[4] Član 12. Stav 1. Tačka a) ZZD

[5] Član 12. Stav 1. Tačka b) ZZD

[6] Član 12. Stav 1. Tačka c) ZZD

[7] Član 12. Stav 1. Tačka d) ZZD

[8] Član 12. Stav 1. Tačka d) ZZD

[9] Član 13. Do 18. ZZD

[10] „Službeni glasnik R. Srbije“, 22/2009

[11] Član 41. Zakona o zabrani diskriminacije

[12] Član 42. Zakona o zabrani diskriminacije

[13] Član 43. Zakona o zabrani diskriminacije

[14] „Službeni glasnik RS“, broj 1/16 (skraćeno: ZOR)

[15] Čl. 19. do 24. ZOR

[16] Član 19. ZOR

[17] Član 24. ZOR;

[18] Član 25. Stav 1. ZOR; član 12. Stav 4. ZOR FBiH ( „Službene novine FBiH“, broj 62/15)

 

[19] „Službeni glasnik BiH“, broj 32/10

[20] Član 23. Stav 1. Zakona o ravnopravnosti polova u BiH

[21] Član 23. Stav 2. Zakona o ravnopravnosti polova u BiH

[22] „Službeni glasnik R. Srbije“, broj 104/2009.

[23] Čl. 46.do člana 50. Zakon o ravnopravnosti polova

[24] Službeni glasnik RS 36/2010

[25] „Službeni glasnik BiH“, 32/2014 (u daljem tekstu ZJN)

[26] Petak 10/08/2018 „DNEVNI LIST“ Revizorsko izvješće o glavnim nalazima i preporukama za 2017. u institucijama BiH „Javne nabavke raj za malverzacije – milijuni maraka zakonito u džepovima povlaštenih“

TI BiH Sve više „zviždača“ prijavljuje korupciju

[27] Član 2. Stav 1. Tačka a) u vezi sa članom 4. Stav 1. ZJN

[28] Član 72. Stav 2. (prva rečenica) ZJN

[29] Član 115. ZJN

[30] „Službeni glasnik BiH“, br. 49/04, 19/05, 52/05, 8/06, 24/06, 70/06, 12/09 i 60/10

[31] Raniji član 52. stav 4. b) ZJN

[32] Član 1. stav 1. Univerzalne deklaracije o pravima čovjeka OUN od 10.12.1948.

[33] Brežanski, J., Odgovornost države za štetu u slučaju neopravdane osude ili neosnovanog uhićenja, http://wwwvsrh.hr, 2.

[34] „Službeni glasnik BiH“, br.03/03,32/03,36/03,26/04,63/04,13/05,48/05,46/06,76/06,29/07,32/07,53/07,76/07,15/08,58/08,12/09,16/09,93/09), (čl. 432-441).

[35] Zakon o krivičnom postupku BiH („Službeni glasnik BiH“, br. 3/03, 36/03, 26/04, 63/04, 13/05, 48/05, 46/06, 29/07, 32/07, 53/07, 76/07, 15/08, 58/08, 12/09, 16/09, 93/09, 72/13) skraćeno: ZKP BiH; Zakon o krivičnom postupku Republike Srpske „Službeni glasnik RS“, 53/12 (skraćeno: ZKP RS); Zakon o krivičnom postupku Federacije BiH („Službene novine FBiH“, br. 35/03, 37/03, 56/03, 78/04, 28/05, 55/06, 27/07, 53/07, 9/09, 12/10) (skraćeno: ZKP FBiH; Zakon o krivičnom postupku Brčko Distrikta BiH („Službeni glasnik Brčko Distrikta BiH“, br. 10/03, 48/04, 06/05, 06/05, 12/07, 14/07, 21/07, 27/14) skraćeno: ZKP BD BiH.

[36] „Službeni glasnik BiH“, br. 3/03 do 72/13

[37] Član 432. Nosi naslov: Naknada štete zbog neopravdane osude i  stav 1. tačka a. glasi: „(1)Pravo na naknadu štete zbog neopravdane osude ima osoba kojoj je bila pravomoćno izrečena krivičnopravna sankcija ili koja je oglašena krivom, a oslobođena od kazne, a kasnije je povodom vanrednog pravnog lijeka ponovljeni postupak pravomoćno obustavljen ili je pravomoćnom presudom oslobođena od optužbe, ili je optužba odbijena, osim u slijedećim slučajevima: a) ako je do obustave postupka ili presude kojom se optužba odbija došlo zbog toga što je u ponovljenom postupku tužitelj odustao od krivičnog gonjenja, a do odustanka je došlo na osnovu sporazuma s osumnjičenim, odnosno optuženim.“

[38] Član 205. Obustava postupka u slučaju smrti osumnjičenog, odnosno optuženog „Kad se u toku krivičnog postupka ustanovi da je osumnjičeni, odnosno optuženi umro, postupak će se obustaviti.“

[39] Republika Srpska donijela je Zakon o zaštiti od klevete kada je usvojen je na sjednici Narodne skupštine Republike Srpske od 24., 25. i 26. jula 2001. godine („Službeni glasnik RS“, broj 37/01) , a stupio je na snagu 11. avgusta 2001. godine. (u daljem tekstu: ZoK); Federacija Bosne i Hercegovine usvojila je Zakon o zaštiti od klevete u martu 2003. godine („Službene novine FBiH“, broj 19/03), a stupio je na snagu 14. maja 2003. godine.

 

[40]Krivični zakon Republike Srpske („Službeni glasnik RS“, broj 54/03) stupio je na snagu 1. jula 2003 godine. I ovaj KZ je dekriminalizovao krivična djela klevete i uvrede, ali je otišao korak dalje od KZ FBiH u pravcu krivičnopravne zaštite slobode izražavanja. Naime, odredbom člana 180. KZ RS propisano je kao krivično djelo:“povreda slobode izražavanja misli“.

Krivični zakon Federacije Bosne i Hercegovine („Službene novine FbiH“, broj 36/03 od 29.o7. 2003. godine koji je stupio na snagu 1. avgusta 2003. godine i čijim je stupanjem na snagu prestao da važi Krivični zakon FbiH („Službene novine FbiH“, br. 43/98, 2/99,15/99,29/00 i 59/02) ne sadrži glavu u kojoj su ranije bila propisana „krivična djela protiv časti i ugleda“, čime je, izmedju ostalog, u ovom osnovnom izvoru krivičnog prava u FBiH izvršena dekriminalizacija klevete i uvrede.

 

[41] Član 27. stav 1. u vezi sa članom 41. stav 1. tačka 4. ZJI

[42] Član 27. stav 2. ZJI

[43] Član 28. stav 1. ZJI

[44] Član 28. stav 2. ZJI

[45] Član 28. stav 3. ZJI

[46] Član 41. stav 1.tačka 5. ZJI

[47] Član 29. stav 1. ZJI

[48] Član 29. stav 2. ZJI

[49] Član 13. ZoK

[50] Kako je to na Zapadu govori nam podatak kako je prošao ugledni dnevnik, „The Boston Globe“, povodom članka objavljenog 1995. godine u kojem je pogrešno optužio doktoricu Luiz Ajass da je propisala pogrešnu hemoterapiju i izazvala smrt pacijenta: list je osudjen da plati 2,1 milion dolara oštećenoj doktorici-od čega će autor teksta sam platiti 420.000 dolara, a dodatnih 2,1 milion dolara lažno optuženoj doktorici isplatiće izvor informacija- Institut za liječenje raka u kojem je radila (prema: Kemal Kurspahić: „Nezavisne novine“, 20.-21.12.2003.,str 7.

[51] Iz Obrazloženja Nacrta zakona o kleveti, Ministarstvo pravde Republike Srpske, Banja Luka, marta 2001. godine

[52] Član 4. stav 2. ZoK

[53] Član 192. stav 1. Zakona o obligacionim odnosima

[54] Član 8. ZoK

[55] Član 2. ZoK

[56] („Sl. glasniku RS“, br. 85/2005 do 121/ 2012.)

[57] („Sl. glasnik RS“, br. 121/2012)

[58] („Sl. list SFRJ“, br. 29/1978, 39/1985, 45/1989-USJ, 57/1989 i „Sl. list SRJ“, br. 31/1993

[59] Jevtić, Nenad, dipl. pravnik, Kakve je posledice izazvala dekriminalizacija klevete, Pravni portal, skinuto s interneta 15.8.2018.

[60] („Sl. glasnik RS“, br. 83/2014, 58/2015 i 12/2016-aut.tumačenje)

[61] Jevtić, Nenad, op.cit.

[62] „Službeni glasnik BiH“, br. 28/00, 45/06, 102/09, 62/11, 100/13 (skraćeno: ZPI); Bosna i Hercegovina donijela je Zakon o slobodi pristupa informacijama u Bosni i Hercegovini“, („Službeni glasnik BiH“, broj 28/00 od 17.11.2000. godine, koji je stupio na snagu 25. novembra 2000. godine.

Republika Srpska je donijela Zakon o slobodi pristupa informacijama („Službeni glasnik RS“, broj 20/01 od 18. maja 2001. godine, koji je stupio na snagu 26. maja 2001. godine uz vacatio legis od šest mjeseci, tj. do 26. novembra 2001. godine.

Federacija Bosne i Hercegovine je donijela Zakon o slobodi pristupa informacijama u Federaciji Bosne i hercegovine 8“Službene novine FBiH“, broj 32/01 od 24. jula 2001. godine, ali je i ovdje odložena primjena donesenog zakona na rok od šest mjeseci, tj. Do 1. februara 2002. godine.

[63] Član 3. Stav 4. ZPI

[64] Član 4. ZPI

[65]„Službeni glasnik RS“, 120/2004, 54/2007, 104/2009, 36/2010

[66] Član 44. Zakon o pristupu informacijama od javnog značaja

[67] „Službeni glasnik BiH“, br. 49/06, 76/11, 89/11 (skraćeno: ZLP)

[68] Član 1. ZLP

[69] Član 2. ZLP

[70] Prlja, S. Pravo na zaštitu ličnih podataka u EU, Strani pravni život, Beograd,1/2018, 90.

[71] Ibid., 91.

[72] Ibid., 89.

[73] Ibid., 96.

[74] Član 32. Stav 1 ZLP

[75] Član 32. Stav 3. ZLP

[76] Član 32. Stav 4. ZLP

[77] Član 32. Stav 3. ZLP

[78] Član 33. Stav 1. ZLP

[79] Član 33. Stav 2 ZLP

[80] Zakon o radu („Službeni glasnik Republike Srpske“, 1/16; „Službene novine FBiH“, 26/16) ; Zakon o radu Brčko Distrikta BiH, „Službeni glasnik Brčko Distrikta BiH“, br. 10/06, 19/07, 25/08, 20/13, 31/14, 1/15; Zakon o radu u institucijama BiH, „Službeni glasnik BiH“, br. 26/04, 7/05, 48/05 i 60/10

[81] („Službeni glasnik RS“, br. 24/2005, 61/2005, 54/2009, 32/2013, 75/2014, 13/2017-Odluka US, i 113/2017)

[82] Član 163. Zakona o radu Republike Srbije

[83] Član 164. Zakona o radu Republike Srbije

[84] Odsek 4. Odeljka 2. (Prouzrokovanje štete) ZOO – Odgovornost preduzeća i drugih pravnih lica prema trećem: član 170. Odgovornost preduzeća, član 171. Odgovornost drugih pravnih lica i član 172. Odgovornost pravnih lica.

[85] Odredbe Nacrta GZ RS od 25. maja 2015. godine: Одговорност запосленог и послодавца Члан 312

За штету коју запослени у раду или у вези са радом проузрокује трећем лицу својом кривицом, одговара поред штетника и послодавац, код којег је радио у тренутку проузроковања штете./ Послодавац одговара за проузроковану штету изузев ако докаже да је запослени у датим околностима поступао онако како је требало./ Оштећеник има право захтевати накнаду штете и непосредно од запосленог, ако је овај штету проузроковао намерно, или крајњом непажњом./ Овим одредбама не дира се у правила о одговорности за штету која потиче од опасних ствари или опасних делатности./ Алтернатива: У ставу 3 бришу се речи: ” или крајњом непажњом”.
Регресни захтев послодавца/ Члан 313/ Послодавац који је оштећенику исплатио накнаду штете, настале кривицом запосленог, има право захтевати од штетника накнаду исплаћеног износа ако је овај приликом проузроковања штете поступао намерно или са крајњом непажњом./ У том случају потраживање послодавца према запосленом застарева у року од шест месеци од дана исплаћене накнаде оштећенику./ Одговорност правних лица за њихове органе/ Члан 314/ Правно лице одговара за штету коју његов орган проузрокује трећем лицу у вршењу или у вези са вршењем својих функција./ Ако за одређени случај није што друго у закону одређено, правно лице има право на накнаду од лица које је штету скривило намерно или крајњом непажњом./ То право застарева у року од шест месеци од дана исплаћене накнаде штете./ Алтернатива: Став 1 мења се тако да гласи: Правно лице одговара за штету коју чланови органа проузрокују трећем лицу у вршењу или у вези са вршењем својих функција. / Одговорност државе /Члан 315/ Одговорност државе за штету коју трећим лицима проузрокују државни органи и носиоци јавних овлашћења у обављању и у вези са обављањем њихових функција уређује се посебним законом./ Правила о одговорности државе, сходно се примењују на одговорност аутономне покрајине и јединица локалне самоуправе./  У питањима која нису уређена посебним законом, сходно се примењују правила овог законика.