dr Branko Morait, Obligacije

Prof.dr Branko Morait
sudija Suda Bosne i Hercegovine

 

 

PRAVA LIČNOSTI I MEDIJSKE SLOBODE

 

Apstrakt

Tranzicioni hod u postjugoslovenskim državama kritički socijalni istraživači ocjenjuju kao hod po mukama kroz trnje turbokapitalizma, vulgarne demokratije i političke nekulture ka zvijezdama istinske demokratije i države blagostanja. Na tom putu demokratski eksperti su predložili promociju slobode mas-medija kao katalizatora demokratskih procesa. Mas-mediji su svoju slobodu uzeli u svoje ruke a na meti su im se našla prava ličnosti i ljudska prava. Kako pomiriti ove dvije velike vrijednosti koje su ustavno i medjunarodmnopravno priznate: medijske slobode i ljudska prava ličnosti? Da li je postojeća zakonska regulativa ovih oblasti pravi odgovor na postavljeno pitanje?

Ključne riječi

demokraija, sloboda, mas-mediji, štampa, liberalizam, uvreda, kleveta

 

I

Uspostavljanje demokratije

 

Svjedoci smo da osvajanje slobode donosi mnoge žrtve. Našoj pažnji smo odvojili jedan segment društvenih zbivanja u kojem se u ime razvoja demokratije dozvoljava kršenje ljudskih prava. Razvoj demokratije traži žrtve, a prva žrtva je sam gradjanin, pripadnik društva u tranziciji iz nedemokratije u demokratiju, iz neslobode u slobodu. Ovakav razvoj dogadjaja sve je iznenadio, jer je tranzicija obećavala bolji i sretniji život na ovim prostorima. Jedno od sredstava za osvajanje demokratije je štampa. Da bi ona bila efikasno sredstvo ona mora biti slobodna. Ako je posve slobodna ona je nekontrolisana i može da čini šta joj njena slobodna volja nalaže. Naravno, iza njene slobodne volje krije se volja njenih vlasnika i kontrolora koji joj nalaže šta da štampa. Zbog toga slobodna štampa ne postoji.[1] Sloboda štampe izvana nije moguća, jer ju kontrolišu osnivači. Sloboda štampe iznutra, od strane novinara može biti u svakom trenutku ugušena intervencijom vlasnika. I tako je krug zatvoren. Nama se samo nameće fikcija kako je  štampa slobodna. Na novinarsko pitanje: »Da li postoji slobodno novinarstvo?«, prof.dr Neda Todorović, šef katedre za novinarstvo i komunikologiju na FPN u Beogradu odgovara:« Studentima u startu kažem:-nemojte da imate iluzije. Slobodno novinarstvo ne postoji nigdje na svetu. Svako novinarstvo je zavisno ode nečega…«(…) »I dajem im još dva-tri uputstva;-Sva svoja verska, nacionalna, partijska i druga opredeljenja i pripadnosti moraju da ostave pred vratima novinarske profesije.« Pod štampom podrazumijevamo i sve druge medije koji prenose i »stvaraju« informacije od kojih su danas najuticajniji elektronski mediji. A njihov demokratski uticaj leži u činjenici da su to masovni mediji, mas-mediji ili kako bi se starinskim riječnikom nazvalo:«opijum za mase«. Nasuprot slobodi štampe ipak se postavljaju neka ograničenja. Najpoznatije takvo ograničenje postavljeno je zakonima o zaštiti ličnosti od klevete.[2]

 

Demokratija i sloboda su dva od osnovnih principa demokratske tranzicije u postkomunističkim državama. Sloboda izražavanja spada u red osnovnih ljudskih prava i predstavlja «kvasac» demokratije za kojom su gradjani postkomunističkih, tranzicijskih država na jugoslovenskom prostoru bili prikraćivani pedeset i više godina, s povremenim, u prošlosti, kratkim demokratskim periodima, prekidanim diktaturama, stranim okupacijama i ratovima. Demokratija, koja je padom Berlinskog zida zavedena na ovim prostorima pod diktatom medjunarodne zajednice, u formi pomoći i podrške demokratskim snagama i procesima nije organska i samonikla, već je uvezena na krilima globalizacije i liberalizacije od vodećih eksponenata tzv. Novog svjetskog poretka. Osvajanje demokratije i tranzicija u tržišnu privredu na postjugoslavenskim prostorima nije bila jednostavan zadatak, već je upletena u rješavanje teritorijalnih i medjunacionalnih sukoba i ratova, proces raspadanja stare državno-pravne zajednice i secesionističko stvaranje novih državno-pravnih entiteta koji uživaju podršku medjunarodne zajednice koja kroz nacionalseparatizam na post-jugoslavenskim prostorima nastoji da uspostavi demokratiju i slobodu.

Medju mnogim rekvizitima kojima se usrećitelji naroda u tranzicijskim zemljama služe u cilju uspostavljanja i razvoja demokratije, jeste i otvaranje prostora za slobodu informisanja, slobodan pristup informacijama kao i stvaranje slobodnog polja za političku borbu kroz dozvoljavanje korišćenja medija za političke borbe i obračune suprotstavljenih političkih opcija, stranaka, partija i pojedinaca. Uloga medija, slobode govora i izražavanja su neophodni pratilac uspostavljanja demokratije i rušioci svih zabrana i cenzura koje su u prošlosti rezultirale gušenjem slobode i demokratije. Medjutim, uprkos blagodetima koje donosi sloboda i demokratija, nemoguće je same aktere društvenih procesa toliko osloboditi da koriste medije i slobodu riječi u cilju koji vrijedja ljudsko dostojanstvo[3] i najviše ljudske vrijednosti. Čovjekova čast i dostojanstvo ulaze u red najvećih vrijednosti koje se štite kao osnovna ljudska prava pomoću pravnih normi u zakonskoj formi. Medjunarodni dokumenti i standardi kao i ustavna načela koja garantuju osnovna ljudska prava zakonodavnom tehnikom se oblikuju tako da se stvori balans koji bi održavao opravdanu društvenu ravnotežu i ne bi dovodio do poremećaja medjuljudskih odnosa u zajednici. U tranzicijskoj zemlji, kakva je postdejtonska Bosna i Hercegovina, pristup medjunarodnog faktora je bio radikalan u „zavodjenju demokratije“ i primjenjena je „šok terapija“, jer domaći politički faktor nije bio dovoljno motivisan ili kadar da u vremenu strpljenja medjunarodne zajednice izvede kopernikanski obrt i uvede demokratiju prema idealnim medjunarodnim standardima, kakve nigdje nema ali, koja je, prema shvatanjima medjunarodnih mentorskih organizacija, idealna. Ta „prosvjećena demokratija“ kao pandan „prosvjećenog apsolutizma, u ranijem istorijskom periodu, nastojala se uvesti pomoću pravne ,tj. zakonodavne reforme. Na planu reforme medija, prema našoj radnoj hipotezi, sve druge vrijednosti čovjeka kao duhovnog bića stavljene su u drugi plan zarad nove ideologije demokratije. Čovjek je postao jednodimenzionalna „politička životinja“ kojem je u društvu prvenstveno namijenjena politička uloga izgradnje demokratije. Politici se svako mora izložiti i biti izložen, a sve povrede koje iz tog angažmana nastanu i neugodnosti koje zbog toga trpi čovjekova duša nužna su žrtva „demokratske tranzicije“. U ovom slučaju, kao kod instituta krajnje nužde u oblasti odgovornosti, manje dobro se legitimno i legalno žrtvuje većem dobru, i privatno čovjekovo biće je podredjeno javnom interesu i javnoj političkoj koristi. Prema nekim ocjenama, barem u pogledu zakonske regulative medijskog ambijenta, pod pritiskom faktora medjunarodne zajednice, Bosne i Hercegovine je, ma kako to paradoksalno izgledalo, u prednosti nad zemljama u regionu. Medjutim, medijska praksa je upravo onaj problem koji se treba više osvijetliti, jer je medijska ugroženost privatnosti i prava ličnosti “kontra efekat” ili “kolateralna šteta” osvajanja medijske slobode zarad procvata demokratije. Iako je pravo na slobodu izražavanja mišljenja zajemčeno i medjunarodnim i domaćim najvišim pravnim aktima, ta sloboda nije bezgranična ili neprikosnovena.

 

II

 Privatizacija medija i javni interes

Političko-društvena stremljenja u regionu jugoistiočne Evrope, zapadnog Balkana ili „bivše Jugoslavije” pokazuje da se tranzicija medija kao privatizacija odražava na javni interes, jer se profesionalna uloga medija čini zavisnom od izbalansiranih rješenja u trouglu: mediji, njihovi(privatni)vlasnici i javni interes, tako da bi se izbjegla neželjena pojava „berluskonizacije“ medija. Medijski privatni vlasnici su opasnost zbog uticaja koji imaju na svoje medije, i koji uticaj mogu realizovati bilo kada zarad svojih ideoloških, poslovnih ili ličnih motiva i razloga. Zbog medijskih sloboda i privatizacije medija ne postoji tradicija medijske nezavisnosti i profesionalizma, a zakonska regulativa koja se stvara zagovara u oblasti medija: zabrane medijskog monopola,, medijskog reklamiranja(oglašavanja), slobodnog pristupa informacijama od javnog značaja, privatizaciji medijskih kuća, zakona o informisanju kao i krivičnog zakonodavstva o kleveti i uvredi.[4]

U ovom radu mi ćemo nastojati ispitati opravdanost metamorfoze zaštite ljudskog dostojanstva, časti, ugleda i privatnosti od nasrtaja učinjenih iznošenjem ili pronošenjem neistinitih informacija o ovim čovjekovim dobrima. Pokušaćemo da utvrdimo da li je demokratija, kao što pjesnik reče za slobodu, «… umela da peva, kao što su sužnji pevali o njoj»? Ili su sloboda i demokratija donijele i nove nevolje napaćenom narodu? Pošto se radi o putu bez povratka modaliteti pravnog uredjivanja slobode izražavanja kako bi ona služila razvoju demokratije a ne bi škodila ljudskoj ličnosti trebaju biti podvrgavani stalnom preispitivanju. Jedan od uobičajenih puteva jeste pridržavanje medjunarodnih standarda ljudskih prava kroz procese unifikacije, harmonizacije i drugih instrumenata pravne reforme u tranzicionim zemljama.

 

III

Kratak osvrt na filozofske osnove liberalizma,

političke demokratije i javnog mijenja

 

Šta je osnovna društvena vrijednost-pitanje je sad? Da li je najviša vrijednost pojedinac, gradjanin ili zajednica? Koga je potrebno primarno zaštititi: pojedinca u zajednici, zajednicu od pojedinca ili pojedinca od zajednice? Da li je javna sfera vrhunska vrijednost po sebi ili privatna i javna sfera treba da uživaju podijeljenu pravnu zaštitu? Da li je uopšte potrebna dilema o tome kome treba dati jaču pravnu zaštitu: pojedincu ili zajednici , tj. Institucijama zajednice?  U ovom radu je osnovno pitanje da li se može dozvoliti da se ljudska lična prava ili prava ličnosti mogu nekažnjeno vrijedjati ili se ove ljudske vrijednosti koje nikome ne škode ne mogu od bilo koga i zarad bilo čega, bilo kojih društvenih ili političkih ciljeva zajednice moraju sankcionisati odnosno zaštititi. Da li se intenzitet zaštite ovih ljudskih vrijednosti može mijenjati s obzirom na ciljeve društvenih promjena, kao što je to sada aktuelno radi tranzicije iz planske u tržišnu privredu ili iz socijalizma u kapitalizam kao društveno-ekonomski sistem? Pitamo se: da li su neka ljudska prava, vrijednosti ili dobra nešto neprikosnoveno što niko ne smije da vrijedja i da li, kako nas uči pravna teorija, lična prava ili prava ličnosti zaista imaju apsolutno dejstvo?

Ovo su primarna, filozofsko-pravna pitanja na koja se ne može ni lako ni brzo odgovoriti, jer su to pitanja, po našem mišljenju, prije ili iznad pozitivnog prava. Čini nam se da je ishodišna tačka traganja za odgovorima na postavljena pitanja, ili jedno pitanje, u filozofskim osnovama liberalizma, kao i u onome što je u savremenom društvenom praksisu ostalo od filozofije prirodnog prava, prava razuma ili racionalizma.

Da bismo, koliko-toliko, započeli sa ovim istraživanjem, poslužićemo se,  izvodima iz relevantne literature. Evo prvog izvoda:“Koja je dakle granica suverenosti pojedinca nad samim sobom? Gdje treba da počne autoritet društva? Koji dio ljudskog života treba da bude rezervisan za individuu a koji dio za društvo?“[5]

Liberalizam, narečeni Francisko Vergara smatra političkim projektom (a što smo mi svojevremeno i možda pogrešno nazivali ideološkim projektom ili ideologijom), koji je takav društveni projekt koji podrazumijeva širok prostor ličnih, ekonomskih, religioznih i drugih sloboda, slobode riječi, itd.[6] Nastavićemo lijepim citatom:“ U svim istorijskim epohama ljudi su raspravljali o širini koju bi trebalo da ima sloboda(…) Poznate su(…) i francuske debate iz XVII vijeka o tome da li bi sloboda govora u prilog ateizmu trebalo da čini dio slobode izražavanja ili ne. Lok(Lock) nije mislio, na primer, da bi sloboda izražavanja trebalo da bude proširena do te mere.“[7] Nadalje, „Lok priznaje legitimitet ropstva (iako se ovaj status, po njegovoj doktrini, ne bi trebao prenositi na decu robova) i prihvata cenzuru smatrajući je uobičajenim sredstvom u borbi protiv nekih „štetnih“ ideja, takvih kao što je ateizam.“[8] I dalje ide jedan poduži navod: „ Klasici liberalizma(…) nisu bili pristalice neintervenisanja države(…) kao što nisu bili protiv svake intervencije, tako nisu odobravali ni svaku slobodu.“ (…) Utemeljivači liberalizma(…)-kao Hjum, Smit, Bentam, Rikardo i Mil-podržavaju eksplicitno ideju da je na kraju svega jedini kriterijum za raspoznavanje dobrih zakona i dobrih institucija u odnosu na loše (kriterijum koji nadvladava sve ostale u slučaju konflikta) sreća koju mogu da donesu zajednici.“ Ovdje je riječ o etičkoj doktrini nazvanoj „utilitarizam“ ili „princip javne korisnosti“ ili kraće „princip korisnosti.“ Tako dalje,“Adam Smit iznosi isti princip:“Svaka vlast(…) se ocenjuje jedino preme stepenu u kojem doprinosi povećanju sreće onih koji žive pod njenom nadležnošću. Ovo je njihova jedina svrha i jedini cilj.“(…) „Kao što o tome piše David Rikardo, „ jedini legitimni cilj svake vlasti je sreća naroda koji živi pod njenom jurisdikcijom; demokratija, aristokratija i monarhija-ili nekakva njihova kombinacija-treba da budu posmatrani jedino kao sredstvo za postizanje ovog cilja.“ (…) „Ali ideja po kojoj „sreća“ ( ili „korisnost“ kako se kaže u žargonu koji je filozofija prava nasledila od latinskog) predstavlja vrhunski cilj čovekov na zemlji i shodno tome kriterijum za ocenjivanje zakona i institucija, nije bila po volji mnogih mislilaca. Sreća je bez sumnje odlična stvar, pišu ovi autori, ali zar čovek ne bi trebalo da ima neki drugačiji i uzvišeniji cilj?“ (…) „Autori koji govore o vrhunskom cilju „različitom“ i „plemenitijem“ od sreće misle da se razumom( ili Otkrovenjem, Intuicijom, moralnim osećanjem ili pak na neki drugi način) može otkriti skup principa i iz njih dedukcijom izvesti prava i obaveze koji mogu da predstavljaju dobre kriterijume za ocenu zakona i od ljudi formiranih institucija. Upravo ovi principi, zajedno sa pravima i obavezama koji iz njih proizilaze, čine ono što se naziva „prirodnim pravom“. Izraz „prirodno pravo“ je danas retko u upotrebi, jer mu se preferira „neutilistička teorija prava.“ Za pristalice ove doktrine prirodnog prava sreća jedne zajednice je loš kriterijum za procjenu ili ocjenu bilo pravila ponašanja bilo zakonodavstva.(…) „Bazirajući se na jednom od ova dva etička kriterijuma (principu utilitarnosti ili prirodnom pravu) klasici liberalizma su razvijali i opravdavali viziju idealnog društva“, a, „institucije koje ovi autori predlažu su, u njihovim osnovnim crtama, iste: sloboda izražavanja (podvlačenje naše), sloboda trgovine, odgovornost države u oblasti bezbjednosti, obrazovanja, infrastrukture i pomoći osobama bez sredstava za život.“[9] A nadalje navodimo slijedeće redove: „Tako, zakonski projekat koji je najbolji za zdravlje stanovništva nije uvek najpovoljniji za slobodu, jer može da podrazumeva karantin, ograničenje kretanja ( u slučaju epidemije), obavezne medicinske preglede (medicinske i druge), obavezne vakcinacije itd. Kojem dobru dati prednost u slučaju konflikta izmedju „dobara“?(…) „U utilitarističkoj doktrini, sreća je vrhunsko dobro, a sreća društvene zajednice je kamen provere u slučaju konflikta sekundarnih kriterijuma. Tako u liberalnom utilitarizmu sloboda predstavlja podredjeno dobro koje kao takvo treba da bude ocenjivano sa pozicija vrhunskog kriterijuma. Ukoliko odredjena sloboda doprinosi opštoj sreći, ona se smatra dobrom i poželjnom; ukoliko pak umanjuje globalnu masu sreće, smatra se nepoželjnom. Tako se smatra poželjnim da individue imaju slobodu izbora zanimanja i mjesta boravka, jer takve slobode vode ka uvećanju kolektivne sreće. Suprotno tome, nije poželjno da roditelji imaju slobodu da obezbede ili da ne obezbede obrazovanje i vaspitanje svojoj deci ili pak da poduzetnici imaju slobodu da se dogovaraju o podeli tržišta, jer takve slobode vode ka smanjenju globalne sreće.“ „Ideja o „vrhunskom dobru“, i „samo jednom kriterijumu“ ili „krajnjem kriterijumu“ je često kritikovana. Podržavaju se ideje da su sloboda, demokratija, različitost, dostojanstvo vrednosti same po sebi (jednako kao i sreća) i da nikada ne bi trebalo da budu podredjene bilo kojem vrhunskom dobru.“  Tako je Dž.S. Mil smatrao da „Treba da postoji jedan kriterijum koji bi omogućavao sud o dobru ili zlu, apsolutnom ili relativnom, ciljevima ili predmetima želja(…) jer kada bi bilo više krajnjih principa, jedno isto ponašanje bi moglo da po jednom principu bude opravdano a po drugom osudjeno; i tada bi bio potreban još jedan opštiji princip koji bi dao za pravo jednom od ova dva.“

Upravo ove dileme se nama postavljaju, jer se pitamo da li je bolje dati slobodu izražavanja, što je komponenta slobode i demokratije, kao vrijednosti „same za sebe“, koja vrijedja dostojanstvo ljudske ličnosti kao vrijednosti „same za sebe“, jer one nikada ne mogu biti podredjene nekom vrhunskom dobru. Ali, u „praksisu“ to se neprestano ponavlja, a „pozitivno pravo“ ili „politički sistem“ su taj  opetovani i žilavi „praksis“.

Da li će demokratija, kao politički projekat, s početka navodjenja ovih teorijskih osnova liberalizma u interpretaciji Franciska Vergare, bolje“umeti da peva“ ako pogazimo ljudsko dostojanstvo, čast, ugled i privatnost pojedinca zarad nje same, ostaje da se otkrije.

Još u 18. vijeku javlja se pojam javno mnjenje (pablic opinion, opinion publique) kao sud javnosti, kolektivno mišljenje, ili mišljenjea gomile. Riječ “mijenje” prevod je latinske riječi opinio (eng. i fra. opinion) čije je osnovno značenje nesiguran i nedokazan sud. U značenje riječi “mijenje” sadržana je reputacija, glas, ugled, i ocjena u mišljenju drugih. Tako je u pojmu mnjenja sadržana dva značenja ugleda koji je sumnjiv i koji tek treba da se dokaže. Javno “mijenje” je nosilac publiciteta koji obezbjedjuje demokratsku kontrolu državne djelatnosti odnosno politike. Javnost političkog i svakog drugog djelovanja omogućava obrazovanje publike koja tako biva nosilac javnog mnjenja. Politička demokratija postala je opšta norma javnog života i milje ljudskih i političkih sloboda. Prema liberalnoj teoriji javno mnjenje ne postoji u onim državama koje nisu demokratske. Ako svaki gradjanin nema autonomiju ličnosti onda nema uslova za stvaranje i funkcionisanje demokratskog javnog mnjenja koje od svakog gradjanina stvara političkog subjekta, sposobnog za kritičko mišljenje i političko odlučivanje. Najvažnijim uslovom za uspostavljanje i funkcionisanje demokratskog javnog mijenja smatra se sloboda informisanja, a to je prema liberalnoj teoriji i praksi samo tamo gdje sredstva informisanja nisu predmet državnog monopola. U vrijeme državnog monopola na sredstva informisanja oblikujući faktor javnog mijenja javlja se u formi cenzure kao „pseudojavnosti“. Cenzura onemogućava kritičku funkciju javnog mnjenja i javno mijenje kao sredstvo oslobadjanja društva transformiše u sredstvo represije nad društvenim životom. Paradoks savremenog javnog mijenja je u tome što, uprkos slobodi informisanja i tehničkim mogućnostima mas-medija opada kritička oštrica javnog mijenja i pojedinci sve više svoje lično mišljenje uskladjuju sa mišljenjima i stavovima grupe s kojom se identifikuju. Javno mnjenje je izgubilo značenje narodne volje, jer se izmedju slobode informisanja i posredničke uloge medija javno mijenje postaje žrtvom i tupi se  kritička oštrica publike i doživljava se tiha depolitizacija javnosti. Kako se ističe, savremeni pojam javnog mnjenja sadrži dvije komponente: kritičku instancu kao normu i uzor i manipulativni publicitet, koji predstavlja činjenicu. Manipulacija javnim mnjenjem i publikom javlja se u vidu propagande kojom se formiraju politički pogledi javnog mijenja od strane političkih interesnih centara moći i reklama koja komercijalizuje ljudske potrebe. Otuda se javljaju proizvodjači javnog mijenja (opinion makers-i) koji kreiraju stavove javnosti povodom raznih društvenih pitanja.[10]

Da je javna riječ u ne-demokratskom društvu nosila opasnost od robije svjedoči sudska hajka na Vasu Pelagića koji je zbog dva članka u listu „Zanatliski Savez“ marta 1895.  bio kažnjen sa četiri mjeseca zatvora i dvjesta dinara globe u korist državne kase, s tim da ako ne mogne platiti trećinom svog imanja da bude dvadeset dana u zatvoru. Sudija Prvostepenog suda za varoš Beograd je izrekao ovu kaznu, jer je državni tužilac optužio književnika i narodnog tribuna zbog niza izraza koji su bili inkriminisani u članku „Moć kapitala…“ i „Radni narod sila rasparčana“. U prvom članku su sudije našle da se napada i ruši ustanova privatne svojine a istovremeno čini i djelo draženja radničkog staleža protiv zakonitog stanja u zemlji. A u drugom članku se poziva i draži narod protiv zakonitog reda i poretka u zemlji.[11]

Kako se danas ističe, tačno je, ali je i samo pola istine, kako u demokratskom svijetu kojem težimo pisanje o bilo čemu ne može biti zabranjeno. Tako bi i pisanje Vase Pelagića danas o kapitalizmu i protiv kapitalizma i u kapitalističkim zemljama bilo dozvoljeno, jer se one danas nazivaju demokratskim. Ali, druga polovina istine ja da je pisanje neistina o ljudima i u kapitalističkim zemljama danas strogo sankcionisano.[12]

 

IV

Izvori prava na slobodu izražavanja

 

Bosna i Hercegovina donijela je Zakon o slobodi pristupa informacijama u Bosni i Hercegovini“, („Službeni glasnik BiH“, broj 28/00 od 17.11.2000. godine, koji je stupio na snagu 25. novembra 2000. godine.

Republika Srpska je donijela Zakon o slobodi pristupa informacijama („Službeni glasnik RS“, broj 20/01 od 18. maja 2001. godine, koji je stupio na snagu 26. maja 2001. godine uz vakatio legis od šest mjeseci, tj. do 26. novembra 2001. godine.

Federacija Bosne i Hercegovine je donijela Zakon o slobodi pristupa informacijama u Federaciji Bosne i hercegovine 8“Službene novine FBiH“, broj 32/01 od 24. jula 2001. godine, ali je i ovdje odložena primjena donesenog zakona na rok od šest mjeseci, tj. Do 1. februara 2002. godine.

Krivični zakon Republike Srpske („Službeni glasnik RS“, broj 54/03) stupio je na snagu 1. jula 2003 godine. I ovaj KZ je dekriminalizovao krivična djela klevete i uvrede, ali je otišao korak dalje od KZ FBiH u pravcu krivičnopravne zaštite slobode izražavanja. Naime, odredbom člana 180. KZ RS propisano je kao krivično djelo:“povreda slobode izražavanja misli“.[13]

Krivični zakon Federacije Bosne i Hercegovine („Službene novine FBiH“, broj 36/03 od 29.o7. 2003. godine koji je stupio na snagu 1. avgusta 2003. godine i čijim je stupanjem na snagu prestao da važi Krivični zakon FbiH („Službene novine FBiH“, br. 43/98, 2/99,15/99,29/00 i 59/02) ne sadrži glavu u kojoj su ranije bila propisana „krivična djela protiv časti i ugleda“, čime je, izmedju ostalog, u ovom osnovnom izvoru krivičnog prava u FBiH izvršena dekriminalizacija klevete i uvrede.

Zakon o javnom informisanju Republike Srpske (prečišćeni tekst) utvrdjen je 21. aprila 1997. godine („Službeni glasnik RS“, broj 10/97).

Zakon o javnom informiranju Federacije Bosne i Hercegovine????????????????

 

V

Izvori prava zaštite od klevete

 

Republika Srpska donijela je Zakon o zaštiti od klevete kada je usvojen je na sjednici Narodne skupštine Republike Srpske od 24., 25. i 26. jula 2001. godine („Službeni glasnik RS“, broj 37/01) , a stupio je na snagu 11. avgusta 2001. godine.[14]

Federacija Bosne i Hercegovine usvojila je Zakon o zaštiti od klevete u martu 2003. godine („Službene novine FBiH“, broj 19/03), a stupio je na snagu 14. maja 2003. godine.[15]

Zakon o parničnom postupku  („Službeni glasnik RS“, broj 58/03) od 17. jula 2003. godine, stupio je na snagu u Republici Srpskoj 1. avgusta 2003. godine.

Zakon o parničnom postupku („Službene novine FbiH“, broj 53/03) od 28. oktobra 2003. godine, stupio je na snagu u Federaciji Bosne i Hercegovine 5. novembra 2003. godine.

Zakon o izvršnom postupku („Službeni glasnik RS“, broj 59/03) od 23. juna 2003. godine, stupio je na snagu u Republici Srpskoj 1. avgusta 2003. godine.

 

VI

Zaključak

 

Teškoće uvodjenja liberalne demokratije u postkomunistička društva su mnogobrojne. S jedne strane to su objektivne teškoće jer potiču iz javne sfere, iz domena politike. S druge strane, srećemo se sa subjektivnim teškoćama ili subjektivnim slabostima, jer potiču iz prirode socijalnih odnosa u našoj sredini i prirode «našeg čovjeka».

Sistem vijednosti, koji nameće liberalna demokratija, izgradjivana je dugo vremena u zapadnim zemljama. U našoj sredini ne postoji istorijsko pamćenje spontane izgradnje političkog sistema liberalne demokratije, slobodnog tržišta i kapitalističkog privrednog sistema niti pravnih instituta koji nadgradjuju ove socijalne činioce. U savremenu epohu postblokovske podijele svijeta i «novog svjetskog poretka» zakoračilo se direktno iz planske privrede i jednopartijskog političkog monopola, bez slobode preduzetništva i pluralizma političkih i deja i principa «jedan čovjek-jedan glas». Ako se danas značajan populacioni procenat  zbog načina izvodjenja tranzicionih i demokratskih promjena sa nostalgijom sjeća dana dirigovane privrede i jednopartijske neslobode tada sa uvodjenjem demoikratije kod nas stvari ne stoje ponajbolje. Klasik moderne demokratske misli, Džon Stjuart Mil davno je izrekao: «Mogućnost funkcionisanja predstavničke demokratije u višenacionalnim zajednicama-državama gotovo da je ravna nuli.»[16] Pojava etnonacionalizma kao osnova na kojem počiva politički sukob i medjupartijsko vodjenje politike u postdejtonskoj Bosni i Hercegovini izuzetno usložnjava demokratsku tranziciju.

S aspekta pojedinca, gradjanina koji je od «druga» postao «gospodin», a prije nego što je postao «drug» imao je patrijarhalan pogled na svijet, djeluje šokantno zavirivanje tranzicijske liberalne štampe u privatni život, intimne odnose i karijere «besprijekornih» gradjana. Patrijarhalni moral utisnuo je u kolektivnu svijest samopoštovanjue, čast i odbranu časti, osjećaje čojstva i junaštva.

Kako smo pokazali izvršena je dekriminalizacija «uvrede» i «klevete» kao krivičnih djela, ali je zadržano kao krivično djelo «povreda slobode štampe». Tako se onaj ko je posredstvom mas-medija nekoga uvrijedio šireći negativne vrijednosne sudove o njemu ili oklevetao šireći netačne činjenične sudove o nekome ili nečemu više se ne može krivično goniti.

Kako sada stvari stoje, očito je prednost data medijskim slobodama nauštrb prava ličnosti. Zakonodavstvom o zaštiti od klevete ostavljena je gradjanskopravna sankcija na naknadu štete koja je višestruko uslovljena.

Smatramo da je bilo moguće zadržati novčanu kaznu kao krivičnopravnu sankciju u uslovima turbokapitalizma i oktroisanja demokratije kako bi se društveni procesi odvijali manje konfliktno i sa više pristojnosti, a prozivanje bilo koga za lopovluk, kradju, pronevjeru, seksulne zloupotrebe i sl. uz bujicu prostakluka i vulgarnosti možda bi bilo smanjeno na podnošljivu mjeru.

De lege ferenda predlažemo da se pored gradjanskopravne sankcije na naknadu štete posebnim, zakonodavstvom o zaštiti od klevete uvede i privatna kazna u korist oklevetanog lica, koja bi, čini nam se bila efikasnija sankcija za nedozvoljena prekoračenja medijskih sloboda. Mada stoji da se novcem ne mogu kupiti čast i ugled, u nedostatku adekvatne sankcije i izvršene dekriminalizacije krivičnih dijela protiv digniteta ličnosti ostaje da se primjerenim novčanim kažnjavanjem ova ljudska dobra pokušaju pravno zaštititi.

 

R e z i m e

Autor je nastojao da ukaže na paradiks savremenog društvenog trenutka po kojem razvoj demokratije i slobode medija dovodi do kršenja ličnih prava. Ustavom je proklamovana demokratija kao osnova političkog sistema, ali je dat i katalog ljudskih prava u koja spada i dignitet ličnosti.

Izvršena je dekriminalizacija «uvrede» i «klevete» i stvoreno posebno zakonodavstvo koje na blag način tretira povrede medijskih sloboda. Posebnim zakonodavstvom je otupljena oštrica Zakona o obligacionim odnosima kojim je predvidjena tužba kojom se može zabraniti povreda prava ličnosti.

Autor daje prijedlog da se ,de lege ferenda,  posebnim zakonodavstvom normira privatna kazna kao oštrija  gradjanskopravna sankcija primjerena stepenu političke nekulture koja truje društvene odnose i koči istinske deemokratske promjene.

 

[1] „Na kraju krajeva, žuta štampa je najslobodnija na svijetu, ona je slobodna čak i od pameti.“ (Aleksandar Genis)

 

[2] CALUMNIA=kleveta

Nihil  est tam volucre quam maledictum: nihil facilius emittitur, nihil citius excipitur, nihil latius dissipatur.(Cicero,Pro Mur.6)-Ništa nije tako hitro kao kleveta; ništa se lakše ne iznosi, ništa brže ne prihvaća i ništa dalje ne širi.

Diffamare cave, quia revocare grave. (Čuvaj se da ne klevećeš, jer je ( klevetu) teško opozvati.)

Ante Romac:Latinske pravne izreke, str.71.

[3]  DIGNITAS=dostojanstvo

Magna dignitas. Magna cura. (Veliki ugled (dostojanstvo, položaj), velika briga.

Nemo dignitati perditae parcit. (Seneca, De clem. 1, 22, 1)-Nitko ne štedi izgubljeno dostojanstvo. (Najugledniji i najpoštovanji kad padnu, bivaju izloženi najvećim napadajima).; Ante Romac :Latinske pravne izreke, str. 253.

[4] Dragan Jovanović: „Mediji, njihovi vlasnici i javni interes“, -Republika-, br.338-339,1.-31. 08. 2004., str. 40.-42.

[5] John –Stuart Mill(1859)-„On Liberty and Other Essays, Oxford University Press, Oxford, 1991)-citirano prema:-Prvo poglavlje knjige Franciska Vergare, francuskog filozofa i ekonomiste čileanskog porijekla:“Filozofske osnove liberalizma“, objavljene u Parizu 2002. godine, prevela Liliane Petrovic, objavljeno u „Republici“, br.344-345 1-30.11.2004 godine, str. 41-47. U daljem tekstu citiraćemo ovo prvo poglavlje navedenog djela Franciska Vergara, kako je prevedeno i objavljeno u navedenom broju časopisa „Republika“. Naravno, citiraćemo samo one redove za koje smatramo da su značajni za osnovnu temu našeg izlaganja, kako bi pronašli ključ za razumijevanje zakonodavnih intervencija koje su, prema našoj hipotezi, presudne za aktuelno potiskivanje značaja časti, ugleda i dostojanstva gradjanina u savremenom medijskom svijetu.

[6] Ibid.,41.

[7] Ibid.,41.

[8] Ibid.,43.

[9] Ibid., 45.

[10] Prema:Zorici Tomić:“Lično ili grupno mišljenje“, u „Politici“, od 7. septembra 2002. godine

[11] Prema „Politici“ od 8.9.2002. godine

[12] Kemal Kurspahić u „Nezavisnim novinama“, 20.-21.12.2003. godine, str. 7.

[13] „(1) Ko uskrati ili ograniči slobodu govora ili javnog istupanja, osnivanja ustanova javnog informisanja, slobodu štampe ili drugih sredstava javnog informisanja, kazniće se novčanom kaznom ili zatvorom do jedne godine.

(2) Kaznom iz stava 1. ovog člana kazniće se i ko naredi ili sprovodi cenzuru, novinaru uskrati ili ograniči pristup informaciji ili slobodu obavještavanja osim ako se radi o državnoj, vojnoj ili službenoj tajni.“

[14] Članom 1. ZoKRS propisano je da se ovim zakonom uredjuju prihvatljiva ograničenja slobode izražavanja u pogledu gradjanske odgovornosti za štetu nanesenu ugledu fizičkog ili pravnog lica iznošenjem ili pronošenjem nečeg neistinitog.

[15] Članom 1. ZOK FbiH propisano je da se ovim zakonom uredjuje gradjanska odgovornost za štetu nanesenu ugledu fizičke ili pravne osobe iznošenjem ili pronošenjem izražavanja neistinitih činjenica identificirenjem te fizičke ili pravne osobe trećoj osobi.

[16] Prema:Nenad Kecmanović:»Nemoguća država», «Glas Srpske», Banja Luka, 2007., str. 260.