PRAKTIKUM IZ OBLIGACIONOG PRAVA
Prof. dr BRANKO MORAIT
PRAKTIKUM IZ OBLIGACIONOG PRAVA
(Prečišćeni tekst Zakona o obligacionim odnosima sa sudskom praksom)
I
VAŽENJE ZAKONA O OBLIGACIONIM ODNOSIMA U REPUBLICI SRPSKOJ
IZVORI OBLIGACIONOG PRAVA
Pod izvorima obligacionog prava podrazumjevaju se formalni izvori u kojima su od strane nadležnih organa i na legitiman način utvrđena pravila (norme) obligacionog prava.
U savremenim pravnim sistemima kao najrasprostranjeniji i najlegitimniji normativni akt (propis) kojim se određuju društveni odnosi je zakon. Za razvoj pravnog normiranja obligacionog odnosa u srpskim zemljama od velikog je značaja donošenje građanskih zakonika; Kraljevine Srbije 1844. (Srpski građanski zakonik, skraćeno SGZ) i u Knjaževini Crnoj Gori 1888. (Opšti imovinski zakonik, skraćeno OIZ). Srpski građanski zakonik, najčešće se ističe u literaturi, rađen je po uzoru na austrijski Opšti građanski zakonik od 1811. skraćeno OGZ.
Ovaj po mjerilima potonjeg jugoslovenskog zakonodavstva strani propis sa svojim novelama iz 1914, 1915, 1916. važio je na prostorima bivših jugoslovenskih zemalja, Slovenije, Hrvatske i Vojvodine, do ujedinjenja svih jugoslovenskih zemalja 1918. u zajedničku Kraljevinu SHS, kao pravni propis za obligacione odnose iz razloga pripadanja ovih jugoslovenskih zemalja pod okupaciju Austro-Ugarske. U Kraljevini Jugoslaviji izrađena je Predosnova građanskog zakonika koja nije nikada prošla kroz zakonodavnu proceduru i stupila na pravnu snagu. Stoga je i u Kraljevini Jugoslaviji na području obligacionih odnosa vladao pravni partikularizam. Takvo stanje naslijedila je i bivša avnojevska Jugoslavija. Avnojevska Jugoslavija nakon svog konstituisanja i međunarodnog priznanja nije odmah pristupila kodifikaciji obligacionog prava. Neki dijelovi obligacionog prava dobili su svoje zakone već 1946. godine, kao što je Zakon o mjenici i Zakon o čeku.
Za cjelokupne obligacione odnose osnovni značaj je imao (kao i za druge građansko – pravne odnose što se uči u opštem dijelu građanskog prava) Zakon o nevažnosti pravnih propisa donijetih prije 6. aprila 1941. godine i za vrijeme neprijateljske okupacije koji je donesen, takođe 1946. godine. Ovim istorijskim Zakonom prolongirana je primjena tekstova bivših građanskih zakonika koji su važili na područjima jugoslovenskih zemalja, ali ne kao pravnih propisa već kao pravnih pravila pod uslovima i na način predviđenim tim Zakonom.
Stoga je sudovima, organima za primjenu prava i distribuciju pravde povjerena neobično značajna, kreativna uloga. Sudovi su trebali da osim primjene pravnih pravila procjene i oportunost njegove primjene s obzirom na osnovne ustavne i političko – pravne vrijednosti novog poretka. To stoga jer su tzv. “bivša pravna pravila građanskih zakonika” svojevremeno donijeta kao propis buržoaske klase koja je bila tvorac tih propisa kao svog izvora prava u materijalnom i formalnom smislu. Sudovi su dobili tim zakonom zadatak, da, u nedostatku novih propisa za pojedine društvene oblasti, tj. oblasti društvenih odnosa za koje je nomotehnički nužno zakonsko regulisanje, na stvaralački, kreativan način primjene, iskoriste tzv. “stara pravna pravila” vodeći računa da ne sputavaju i koče razvoj novih društvenih odnosa. Osim te ideološko – pravne ravni ovim je zaštićena osnovna pravna fikcija svakog pravnog poretka po kojoj pravni poredak nema pravnih praznina.
Kao što je u Kraljevini Jugoslaviji u prednacrtu ostao jugoslovenski građanski zakonik, odnosno njegov projekt, tako je u Federativnoj Narodnoj Republici Jugoslaviji uložen napor na unifikaciji pravila o naknadi štete koji se zaustavio na fazi izrade projekta. Izrađena su tri nacrta zakona o naknadi štete (1951, 1960, 1961) koji nisu nikad ušli u zakonodavnu proceduru niti su iz nje izašli kao pravosnažni akti. Savezna Skupština je u julu 1969. osnovala komisiju za civilni kodeks. Nakon savjetovanja u Beogradu održanom od 7 do 9-og maja o “Mjestu civilnog kodeksa u sistemu našeg prava” umjesto da se ide ka zakonodavnoj proceduri i dovršavanju civilnog kodeksa, kolebanja teoretičara i pritisci političara uslovili su storniranje i ovog projekta.
Za ovakvu sudbinu rada na civilnom kodeksu najzaslužniji su tzv. političari ili “partijski ideolozi” koji su “otkrili” da pravni teoretičari nisu u stanju kroz odredbe budućeg civilnog kodeksa priznati prava radnika po osnovu rada društvenim sredstvima kao subjektivna građanska prava. Nakon tog saznanja oni su izgubili interes za civilni kodeks odbacivši ga kao nešto sporedno onome glavnom što je trebao da odrazi koncept sistema udruženog rada koji se rađao u njihovim glavama. (Vidi: A. Finžgar: Arhiv za pravne i društvene nauke, 1-2/86, str. 118).
Kako navodi prof. dr Slobodan Perović u Predgovoru Zakona o obligacionim odnosima sa registrom pojmova (“Službeni list SFRJ”, Beograd, 1978, str. 4-6) zamah ideje o kodifikaciji obligacionih odnosa započeo je 1960. kada je prof. dr Mihailu Konstantinoviću, od strane tada nadležnih organa, povjeren zadatak da izradi tekst koji bi u formi prednacrta poslužio kao osnova za izradu Zakona o obligacijama. Profesor Konstantinović je ovaj Zakon izradio pod nazivom “Skica za zakonik o obligacijama i ugovorima”, i rad je publikovan, te je postao faktički nezaobilazan dokument javne diskusije o pitanjima obligacionog prava. Skica je i u naše vrijeme poslije raspada Jugoslavije izuzetno inspirativna za naučno istraživački i budući zakonodavni rad. Zajednička komisija svih skupštinskih vijeća za civilni kodeks formirala je posebnu potkomisiju za izradu dijela civilnog kodeksa o obligaciono pravnim odnosima.
Ova potkomisija je, kako ističe profesor Perović, saglasno intencijama sa savjetovanja o “Sadržini Zakona o obligacijama kao dijela civilnog kodeksa” (Zagreb, januara 1970. godine), započela svoj rad na osnovu skice profesora Konstantinovića. Izmjenama Ustava SFRJ koje su učinjene Amandmanima XX-XL utvrđeno je da federacija ne može donijeti građanski zakonik, nego pojedine zakone iz oblasti građanskog prava. Od 1971. Potkomisija za izradu Zakona o obligacijama i Ugovorima izradila je dvije radne verzije Nacrta Zakona (1973. i 1974. godine). Prijedlog za donošenje Zakona o obligacijama i ugovorima usvojila je Savezna Skupština marta 1974. godine.
Nakon usvajanja Ustava SFRJ od 1974. godine Skupština SFRJ formirala je komisiju za pripremu Zakona iz oblasti udruženog rada u kojoj je bila posebna Potkomisija za pripremu Zakona o obligacijama i ugovorima sa zadatkom da pripremi ovaj zakon u skladu sa članom 281. stavom 1. tačkom 4. Ustava SFRJ prema kojoj “Federacija preko saveznih organa uređuje osnove obligacionih odnosa” i ugovorne i druge obligacione odnose u oblasti prometa roba i usluga”.
Potkomisija je pripremila radni tekst Nacrta od 1975. godine i Nacrt Zakona o obligacijama i ugovorima od 1976. godine koje je 27. oktobra 1976. godine usvojilo Savezno vijeće Skupštine SFRJ. Potkomisija je na osnovu mišljenja, primjedbi i prijedloga iz javne diskusije pripremila Prijedlog Zakona o obligacionim odnosima decembra 1977. godine koji je Savezno vijeće Skupštine SFRJ usvojilo 30. marta 1978. godine s tim da Zakon stupi na snagu 1. oktobra 1978. godine.
Tako je prema svjedočanstvu prof. dr Slobodana Perovića donijet Zakon o obligacionim odnosima kojim su na jedinstven način uređeni obligacioni odnosi u oblasti prometa roba i usluga na jedinstvenom jugoslovenskom tržištu i opšti dio obligacionog prava. Za vrijeme postojanja SFRJ pored Zakona o obligacionim odnosima (skraćeno ZOO) formalni izvori obligacionog prava bili su pored Ustava SFRJ i Ustavi SR i SAP, zatim Savezni Zakoni: Zakon o udruženom radu, Zakon o pomorskoj i unutrašnjoj plovidbi, Zakon o ugovorima o prevozu u željezničkom saobraćaju, Zakon o ugovorima o prevozu u drumskom saobraćaju, Zakon o obligacionim i osnovnim materijalno – pravnim odnosima u vazdušnoj plovidbi, Zakon o prometu roba i usluga sa inostranstvom, Zakon o osnovama sistema osiguranja imovine i lica, Zakon o odgovornosti za atomske štete, Zakon o cijenama i dr.
Ovi savezni zakoni su u odnosu na ZOO lex specialis tako da odredbe ZOO prema pitanjima uređenim ovim posebnim zakonima imaju subsidijarnu primjenu. Republikama i pokrajinama je prema raspodjeli nadležnosti bilo ostavljeno uređenje pojedinih obligacionih odnosa koji nisu spadali u obligacione odnose vezane za opšti dio obligacija i ugovore u oblasti prometa roba i usluga na jedinstvenom jugoslovenskom tržištu.
Od propisa koji su nekada ulazili u tzv. republičko – pokrajinsku nadležnost za obligacione odnose važni su: Zakon o prometu nepokretnosti, Zakon o stambenim odnosima, Zakon o poslovnim zgradama i prostorijama, Zakoni iz oblasti uređivanja porodičnih odnosa – Porodični Zakon, Zakon o nasleđivanju i dr.
Nakon raspada SFRJ, do tada savezni zakon, Zakon o obligacionim odnosima (Sl. list SFRJ, broj 29/78, 39/85, 45/89 i 57/89) pretrpio je određene izmjene. U SFRJ koja je bila zajednička država naroda koji su je sačinjavali i federativnih jedinica kao administrativno – političkih entiteta, Srbija i Crna Gora su Ustavno konstituisale Saveznu Republiku Jugoslaviju koja se teritorijalno sastoji od bivših avnojevskih federalnih jedinica, SR Srbije i SR Crne Gore. U toj novoj državi donesen je Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o obligacionim odnosima (Sl. list SRJ, broj 31/18, jun 1993. godine koji sadrži 60 članova). U Republici Srpskoj koja je formirana na teritoriji bivše SR BiH većinski nastanjena srpskim narodom koji se nije htio prikloniti separatističkom razbijanju zajedničke jugoslovenske države, donijet je Zakon o izmjenama i dopunama zakona o obligacionim odnosima (“Sl. glasnik Republike Srpske” broj 17 od 22. septembra 1993. godine), koji sadrži 61 član.
Razlozi za ovakvo nomotehničko rješenje leže u odredbama amandmana XIV (četrnaestog) na Ustav Republike Srpske koje određuju da Republika Srpska uređuje i obezbjeđuje svojinske i obligacione odnose. A prema članu 12. Ustavnog zakona Republike Srpske, do donošenja odgovarajućih zakona primjenjivaće se zakoni i drugi propisi bivše SFRJ i bivše SR BiH koji su u saglasnosti sa Ustavom Republike Srpske i koji nisu u suprotnosti sa zakonima i drugim propisima koje je donijela Narodna skupština Republike Srpske.
U Republici Srpskoj je, de lege lata, pribjegnuto recepciji obligacionog prava, tj. preuzimanju zakonodavnih rješenja formiranih u jednom pravnom sistemu u drugi pravni sistem. Takvu recepciju možemo okvalifikovati kao istorijsko-pravnu i uporedno-pravnu recepciju. Istorijsko-pravnu recepciju zapažamo po tome što se preuzima Zakon o obligacionim odnosima u svom izvorniku i sa svim izmjenama i dopunama usvojenim od tada nadležne zakonodavne savezne skupštine SFRJ.
Uporedno-pravna recepcija je u tome što je Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o obligacionim odnosima (“Službeni glasnik Republike Srpske”, broj 17/93) koji sadrži 61 član, zapravo doslovni prepis Zakona o izmjenama i dopunama Zakona o obligacionim odnosima (“Službeni list SRJ”, broj 31/93) koji sadrži 60 članova. Jedina minimalna razlika u ova dva teksta je u tome što je član 55. Zakona o izmjenama i dopunama ZOO (“Službeni list SRJ” broj 31/93) u Zakonu o izmjenama i dopunama ZOO (“Službeni glasnik Republike Srpske”, broj 17/93) izmijenjen i dopunjen na taj način što je raščlanjen podjelom u dva člana i to čl. 55. i 56. Član 1099. do 1105. izvornika ZOO su Zakonom o izmjenama i dopunama ZOO u SRJ izmjenjeni i dopunjeni, dok je čitav ovaj dio zakonskog teksta u Zakonu o izmjenama i dopunama ZOO u Republici Srpskoj koji zapravo uređuje mjerodavno pravo u slučaju sukoba republičkih odnosno pokrajinskih zakona kao bespredmetan za pravne odnose u Republici Srpskoj brisan.
Jedino je članom 56. (članom “viška”) Zakona o izmjenama i dopunama ZOO u Republici Srpskoj izmijenjen član 1105. Izvornika ZOO tako da sada glasi: “Na prava i obaveze koji nisu nastali na teritoriji Republike Srpske ukoliko učesnici obligacionih odnosa nisu izabrali mjerodavno pravo primjenjuje se pravo Republike Srpske ako se prava i obaveze ostvaruju na toj teritoriji.”
Pored ove izmjene Zakona o izmjenama i dopunama Zakona o obligacionim odnosima (“Službeni glasnik Republike Srpske”, broj 3/96) izbrisan je član 180. izvornika ZOO (“Službeni list SFRJ”, broj 29/78, 39/85, 57/89 i “Službeni glasnik Republike Srpske”, broj 17/93). Vjerovatni razlozi za ovu anticivilizacijsku zakonodavnu intervenciju u Republici Srpskoj koja nije izvršena u Saveznoj Republici Jugoslaviji su u pokušaju vlasti i pripadajućeg fiskusa (države) da izbjegne svoju građansko pravnu odgovornost prema svojim mnogobrojnim građanima koji su tokom nasilja i neprijateljstava u nedovoljno definisanim vjersko-etničkim sukobima pretrpjeli materijalnu i nematerijalnu štetu, a već su se vansudskim zahtjevima obratili nadležnim državnim organima u velikom broju s tendencijom daljeg utuženja.
Prema iznesenom Republika Srpska je pretežno izvršila tzv. čistu recepciju mada ne u potpunosti dosljedno, jer se pravo koje se recipira djelimično (istini za volju minimalno) mijenja i dopunjava; SRJ i RS već imaju paralelne i nezavisne razvojne puteve tako da zagovaranje izmjena i dopuna Ustavnog zakona za primjenu Ustava Republike Srpske u pravcu primjene svih propisa SRJ (pa tako i izmjena i dopuna ZOO koje se vrše i koje će se vršiti u SRJ) ne bi imalo smisla. Ovakva recepcija mada neuobičajena u teoriji i pravnoj tehnici koja uzima ono što joj treba i mijenja ono što mora s obzirom na svoje konkretne društveno-ekonomske uslove je korisna jer nije nasilna, već je slobodno izabrana kao zakonodavno-pravna metoda. Već postoji i u Republici Srpskoj društvena osnova na kojoj je zakon o obligacionim odnosima u svom izvornom tekstu primjenjivan i na čemu se formirala i u Republici Srpskoj i u SRJ bogata i ujednačena praktično upotrebljiva sudska praksa. Teškoće u kojima djeluje pravosudni sistem u Republici Srpskoj su ogromne. Nepublikovanje sudske prakse onemogućava njenu naučnu verifikaciju ili kritiku bez koje se razvija opasan fenomen kvazi pretorske prakse sudovanja. Načelo ustavnosti i zakonitosti kao i stručnog tumačenja i primjene zakona su u mnogim slučajevima ne samo pogrešno primijenjeni nego su i sasvim zaobiđeni i izbjegnuti.
Ustavni zakon za sporovođenje Ustava Republike Srpske nije derogirao sve propise SR BiH i SFRJ već im je produžio primjenu do donošenja odgovarajućih zakona i propisa Republike Srpske. Nakon ovog tj. prema članu 12. Ustavnog zakona, sve docnije izmjene i dopune ZOO izvršene u SRJ ne važe više u Republici Srpskoj.
Ustavni zakon je ovo pitanje riješio de lege lata i naložio donošenje sopstvenih zakona de lege ferenda. Društveno-ekonomske osnove na kojima nastavljaju da se razvijaju SRJ i RS su prema tendencijama koje diktira okruženje i novi svjetski poredak komplementarne tako da će razvojem novih tržišnih odnosa i građanskog društva doći do neizbježnog obogaćivanja pravila obligacionog prava važećim tekstovima kojima je ZOO izvornik.
…
PREUZMITE KOMPLETAN DOKUMENT: