UVOD U OBLIGACIONO PRAVO

Nekategorizovano
admin in

UVOD U OBLIGACIONO PRAVO

  1. Pojam, predmet, metod i značaj Obligacionog prava

 

Obligaciono pravo je grana privatnog prava koja uređuje i štiti obligacione odnose. Obligacioni odnosi su pravni odnosi između dvije strane, povjerilaćke i dužničke u kojima povjerilac ima tražbinu odnosno potreživanje koje je subjektivno građansko pravo po kojem je ovlešten da zahtiejva od dužnika neko ponašanje koje ima imovinski karakter, a dužnik je obavezan i odgovoran da izvrši zahtijevano ponašanje i tako ugasi obligacioni odnos. Obligaciono pravo je grana Građanskog prava a u najšitem smislu grana Privatnog prava.

S jedne strane posmatrano, obligaciono pravo je grana pozitivnog prava, dio pravnog sistema jedne države, jer je skup pravnih normi propisanih zakonom koje regulišu obligacione odnose subjekata prava. S druge strane, Obligaciono pravo je grana pravne nauke koja se naučnim metodama bavi istraživanjem, naučnom kritikom i podučavanjem.[1]

Obligaciono pravo u objektivnom smislu je skup normi sadržan u zakonskom aktu.. Pod obligacionim pravom se podrazumijeva i obligaciono pravo u subjektivnom smislu. Ono znači isto što i tražbina, potraživanje, ponegdje i sama obligacija, a radi se o subjektivnom građanskom pravu, koje pripada jednom titularu i sadrži ovlašćenje i zahtjev, odnosno tužbu u materijalnom smislu.

Svaki autor udžbenika iz obligacionog prava daje definiciju ovog predmeta. Tako, prof. Antić navodi: Obligaciono pravo je deo građanskog prava, kojim se uređuju pravni odnosi dugovanja i potraživanja (obligacioni odnosi). Kao nauka, Obligaciono pravo izučava pravni promet među živima (inter vivos), prenos imovinskih prava koji se odigrava između dve određene strane, poverioca i dužnika. (…) Obligaciono pravo izučava nastanak, dejstvo i prestanak obligacija.“[2] Profesor Bikić navodi: U objektivnom smislu obligaciono pravo predstavlja skup pravnih normi kojima se reguliraju obligacioni odnosi između određenih subjekata, odnosno prijelaz dobara iz imovine jednog u imovinu drugog lica. Obligaciono pravo u objektivnom smislu postoji nezavisno od volje subjekata prava.“[3]

U našem jeziku nema posebnog naziva za subjektivno obligaciono pravo, kao u drugim jezicima.[4]Subjektivno pravo je priznato od strane objektivnog prava, tj. zakona. Govori se i da obligaciono pravo predstavlja „dinamiku“ građansko-pravnih odnosa, jer se njime opravdava prelaz prava s jednog lica na drugo. U poređenju s tom karakteristikom, stvarna prava su „statika“ građansko-pravnih odnosa, jer jednom stečena ostaju vezana za svoga titulara koji tada ima ovlašćenje prema stvari da je posjeduje, koristi i njome raspolaže. Stvarno pravo štiti statiku prisvajanja, a obligaciono pravo šštiti dinamiku prometa, prelaza dobara i prava s jednog subjeklta na drugog. Obligaciono pravo pravno opravdava, legalizuje prelaz dobara  iz imovine jednog u imovinu drugog, a služi i uspostavljanju (restituciji ili naknadi) poremećene imovinske ravnoteže. Ono u nadgradnji interpretira ekonomsku dinamiku robno-novčanih odnosa, kao i pravično saniranje poremećenih vrijednosti koje pripadaju subjektima prava po normama objektivnog prava.

 

  • Predmet obligacionog prava

 

Predmet obligacionog prava u objektivnom smislu su obligacioni odnosi koje u svakodnevnom pravničkom argou nazivaju i obligacije. Tako se definiše da su obligacioni odnosi (obligacije) pravni odnosi između dvije strane tako da na svakoj strani odnosa može biti više lica, tako da na jednoj strani (na kojoj može stajati i više subjekata) postoji povjerilac koji ima subjektivno obligaciono pravo (potreživanje, tražbinu) da može od druge, dužničke strane zahtijevati određeno ponašanje (dug ili obavezu koja se sastoji od činjenja, davanja, propuštanja ili trpljenja) i koja je to obavezna ispuniti pod prijetnjom odgovornosti tj. imovinsko-pravne sankcije. Iz samog naziva obligaciono pravo vidi se rimsko porijekolo (obligo, obligare, obligatio). Ponegdje se naziv za cjelokupno obligaciono pravo vezuje za jedan dio odnosa:  npr. Za tražbinu-tražbeno pravo; za dug-dugovinsko pravo, za obvezu tj. obligaciju-obvezno pravo, a čak i za ličnost-lično pravo. Obligaciono pravo je opšte pravo u tom smislu da njegova pravila, kao i pravila građanskog prava imaju opšti karakter i supsidijaran značaj za sve specijalne discipline u kojima se javljaju obligacioni odnosi. Ukoliko nekim posebnim zakonom koji uređuje neke obligacione odnose nije sve propisano primjenjuje se Zakon o obligacionim odnosima i na takav, specijalni, odnos.

 

1.2.  Metod obligacionog prava

 

Pod metodom obligacionog prava u objektivnom smislu, kao grane pozitivnog prava podrazumijevamo način na koji se uređuju, propisuju, norme obligacionog prava. U prvom redu to se čini zakonom kao opštim propisom. Podzakonski akti nisu adekvatan metod. Metod obligacionog prava je građansko-pravni metod koji vodi računa da su obligaciona prava prometljiva i da se mogu otuđivati i prenositi s lica na lice, da su imovinskog karaktera, da se mogu novčano valorizovati i da imaju imovinsku sankciju, tako da se i sankcija sastoji od naknade štete. Sam Zakon o obligacionim odnosima koji je osnovni izvor pravila, normi, obligacionog prava drži se nekoliko metodoloških principa. Tako se mora spomenuti načelo jedinstva obligacionog prava. Ono znači da obligaciono pravo u nas ima podjednaka pravila i za građane i za privredne subjekte. Tako se prevazišao dualizam pravila obligacionog prava poznat po tome što za građane važe pravila građanskog zakonika, a za privrednike pravila trgovačkog zakonika mada se radi o istom predmetu-obligacionim odnosima. Drgo zakonsko metodološko uputstvo jeste postulat da su zakjonske obligacione norme pretežno dispozitivnog karaktera. One su subjektima date na dispoziciju i subjekti kada stupaju u obligacione odnose mogu od njih odstupiti i sačiniti odnos kako njima odgovara. Tako zaključen ugovor će proizvodoiti pravno dejstvo ako nije u sukobu sa javnim poretkom u koji spadaju imperativne zakonske norme kao i pravila morala odnosno dobrih običaja. To je jasno izraženo odredbom člaba 20. ZOO: „Strane mogu svoj obligacioni odnos urediti drugačije nego što je ovim zakonom određeno, ako iz pojedine odredbe ovog zakona ili iz njenog smisla ne proizlazi nešto drugo.“ Drugim riječima, volja subjekata uživa zakonsku podršku i njoj se daje prednost kod oblikovanja i uglavljivanja obligacionog odnosa,  Dispozitivne norme posebno dolaze do izražaja kada se treba raspraviti neki spor koji nastane među stranama. Tada na scenu stupaju norme obligacionog prava, sve ono što je zakonom popisano postaje podloga za rješevanje spora i dovođenje strana u poziciju koju zakon opravdava i štiti. Zbog toga se govori o potpunim dispozitivnim normama, koje u cjelini zamjenjuju volju stranaka, kao i o dopunskim dispozitivnim normama koje djelimično dopunjavaju volju strana kojke nisu u potpunosti samostalno izrazile svoju volju o određenom pitanju iz obligacionog odnosa. To ne znači da i u Zakonu o obligacionim odnosima ne postoje i imperativne(prinudne) norme. Ako želimo praktično, primjerom ukazati, dispozitivne je prirode zakonska odredba: ugovorne strane mogu se sporazumjeti da posebna forma bude uslov punovažnosti njihovog ugovora.“ , dok je, nasuprot njoj, imperativne prirode zakonska norma koja glasi: „Kada strane vjeruju da su saglasne, a u stvari među njima postoji nesporazum o prirodi ugovora ili o osnovu ili o predmetu obaveze ugovor ne nastaje.“ Možemo reći da Zakon o obligacionim odnosima sadrži dopunske dispozitivne norme koje zamjenjuju ono što strane nisu ugovorile te se kaže :”ako sranke nisu što drugačije odredile, tj. ugovorile“ primjenjuje se određena zakonska odredba koja interpolira u njihov obligacioni odnos. Pored toga, one dopunjuju i one norme koje su stranke ugovorile, ako je stranački sporazum nedovoljan za razumijevanje i razriješenje njihovo odnosa. Obično je naglasak na „strane mogu“, dok je kod imperativnih naglasak da „moraju“ ili dužne su“ da se ponašaju kako to zakonska norma propisuje. Dispozitivnost norme leži u samoj suštini obligacionog odnosa. Subjektivno obligaciono pravo i ovlašćenje koje iz njega proizilazi ne tjera povjerioca da mora svoje pravo zahtijevati od dužnika. Povjerilac ne mora nikada da zahtjeva od dužnika izmirenje duga.  On može da vrši svoje pravo, da zahtjeva njegovo izvršenje, ali ne mora i niko se ne mješa u to njegovo opredjeljenje. S stranačkom dispozicijom je povezano i pravo na tužbu koje je titularu, povjeriocu, dato na dispoziciju, raspolaganje, a od njegove slobodne odluke zavisi da li će ga aktiviratili ili neće.

Veliki značaj u velikom dijelu obligacionih odnosa daje se autonomiji volje. Na terenu ugovornih obligacionih odnosa riječ je o slobodi ugovaranja. Volja zakonodavca najčešće nije dovoljna za zasnivanje obligacionih odnosa. Spominju se tzv. zakonske obligacije, ali one nisu tako česte. Mnogo su češće obligacije koje nastaju tek saglašavanjem volja dviju strana. Postoje i obligacije koje nastaju mimo volje strana, a to je kada se vrši protivpravno zahvatanje u tuđu imovinu, ličnost, interese odnosno prava. Zabranjeno je drugome nanositi štetu ili bol. Nekada se postupa suprotno pravilima koja važe za ugovor o nalogu, pa neko bez naloga (mandata) izvrši posao za onoga ko je ovlešten da ga vrši. Pored toga, nekada sticanje neke imovinske vrijednosti nema osnova u nekom priznatom osnovu sticanja, Pa zbog toga nastane obligacioni odnos u kojem poslovođa zahtijeva naknadu ili neosnovani sticalac postaje dužnik vraćanja stečenog bez osnova.

 

  • Značaj obligacionog prava

 

Značaj obligacionog prava uslovljen je značajem obligacionih odnosa. Društveni život u uslovima postojanja robno-novčanih odnosa i zakona vrijednosti nezamisliv je bez obligacionih odnosa. Obligacioni odnosi se ne mogu pobrojati i dati im posebne nazive. Oni su masovni kao što je život i međuljudski odnosi. Moguća su samo opšta zakonska pravila, tzv. apstraktne norme koje pokrivaju neograničen broj pojavnih odnosa koji se javljaju među neodređenim brojem subjekata, građana i privrednika, fizičkih i pravnih lica. Razvijenost pravila obligacionog prava i obimna literatura koja ih prati afirmisali su ovu granu građanskog prava kao teorijski najrazvijeniju. Zbog toga ona ima nezaobilazan značaj u pravnim studijama a temelj je mnogim aplikativnim, specijalnim, disciplinam koje su se razvile iz obligacionog prava. Zbog svog značaja čini glavni dio sadržaja građanskih kodeksa.

 

  1. Razvoj obligacionog prava

 

Obligaciono pravo može se posmatrati i istorijsko-pravnom metodom kako bi se odredilo njegovo mjesto i uloga u raznim društveno-ekonomskim formacijama. Njegovo rodno mjesto je u svim istorijskim formacijama u kojima vladaju  robno-novčani odnosi, zakoni tržišta i zakon vrijednosti. Zbog dužine trajanja i kontinuiteta može se pričiniti i da je ono vanistorijska, „vječna“ pojava. Za ekonomske zakonitosti važi da su to nužni odnosi, nezavisni od ljudske volje i da su realna osnova za društvenu, idealnu nadgradnju u koju spada i pravo kao idealna pojava.

Kao što je poznato rimski pravnici su na bazi rješavanja slučajeva, tj. kazuističkom metodom izgradili mnoge institute, ustanove obligacionog prava. Od podjele na kontrakte i delikte, otkrića ugovora, prouzrokovanja štete, poslovodstva bez naloga i neosnovanog obogaćenja izgradili su pojmovni i institucionalni instrumentarij. Recepcijom rimskog prava dobar dio ovog kulturno-pravnog nasljeđa i stvaralaštva rimskih pravnika pretočen je u apstraktne norme evropsko-kontinentalnog, kodifikovanog, građanskog prava posredstvom tzv. „velikih kodifikacija“.

Tranzicione zemlje, s padom socijalističkog bloka, pristupile su reintegraciji svojih pravnih sistema u evropsku porodicu kodifikovanog građanskog prava. Kao osnova u sadržinskom smislu svim novim postjugoslovenskim državama poslužio je jugoslovenski Zakon o obligacionim odnosima iz 1978., s manjim izmjenama i dopunama. Sada je u toku priprema građanskih zakonika u Republici Srbiji i Republici Makedoniji.

 

  1. Odnos obligacionog prava i srodnih disciplina građanskog prava

 

Obligaciono i stvarno pravo smatraju se osnovom imovinskog prava (inter vivos). Uz ove dvije grane, nasljedno pravo se uvrštava s dejstvom (mortis causa). Porodično pravo u socijalističkom sistemu se izdvojilo i afirmisalo kao grana prava sui generis, kojom dominiraju lično-pravni, a ne imovinsko-pravni odnosi.

Obligaciono i stvarno pravo su povezani, jer štite subjektivna građanska prava, imaju imovinski karakter, počivaju na principu privatne autonomije, a sva prava su u prometu. Često su obligaciona prava osnov za sticanje stvarnih prava, ugovor je osnov za sticanje svojine. Stvarna i obligaciona prava su supstrat nečije imovine. Ona su procjenjiva u novcu i razmjenjiva za novac, zaštićena su imovinskom sankcijom i građansko-pravnom tužbom. Obligaciona prava imaju samo relativno(relaciono) dejstvo (inter partes), jer se tiču samo lica u odnosu, dok stvarna prava imaju apsolutno dejstvo, jer štite titularevo pravo prema svima (erga omnes). Obligaciona i stvarna prava se razlikuju po predmetu: predmet stvarnih prava su stvari. Stvarna prava su prava na stvari (ius in re).Predmet obligacionog prava nije stvar nego radnja, ponašanje, činidba. Ako je predmet ponašanja, tj. objekt radnje, predaja stvari, akcenat je na predaji. Obligaciona prava nisu u zakonu taksativno navedena, za razliku od stvarnih prava. Zakon nabraja samo osnove nastanka (izvore obligacija) obligacionih prava. Stvarna prava se stiču predajom ili uknjižbom, zavisno da li se radi o pokretnim stvarima ili nekretninama. Obligaciona prava se stiču po nekom osnovu, npr. Po osnovu ugovora, jednostrane izjave volje, prouzrokovanja štete, sticanja bez osnova, poslovodstva bez naloga i iz samog zakona. Prema vremenu trajanja, obligaciona prava nisu trajna, slabe usljed nevršenja, gube zahtjev, prinudu, i zastarjevaju usljed nevršenja. Stvarna prava ne zastarjevaju.

U odnosu prema nasljednom pravu,, obligaciona i stvrna prava čine zaostavštinu nekog lica. Nasljedno pravo je imovinsko-ličnog karaktera, a postaje operativno smrću nekog lica koje ima imovinu (ostavioca) i lica koja ostaju iza njega u životu (nasljednici). U slučaju smrti ( mortis causa) nasljedno pravo propisuje uslove i postupak raspodjele imovine među nasljednicima, bilo da je osnov nasljeđivanja izjava posljednje volje (testament) ili je to zakonska odredba.

U odnosu prema porodičnom pravu obligaciono pravo ima dodirnih tačaka koje su dugo vremena ideološki zanemarivane. U krilu porodice nastaje tzv. zajednička imovina bračnih drugova. Bračni drugovi imaju i posebnu imovinu. Svi imovinski odnosi između bračnih partnera i ostalih članova porodice obuhvataju stvarna i obligaciona prava. Međutim, zarad specifičnosti emocionalnih veza unutar porodice i posebne pažnje koju društvena zajednica poklanja porodici, imovinski odnosi u porodici dugo su podlijegali posebnom režimu koji je unekoliko odstupao od oipšteg pravnog režima koji važi za sve građansko-pravne odnose. Pored toga porodično pravo sadrži i svoj statusni dio, tako da obuhvata ne samo subjektivna građanska prava nego i status.

Najzad, obligaciono pravo je tijesno povezano sa pravilima građanskog procesnog prava, parničnog, izvršnog i vanparničnog. Obligaciona prava nastaju da bi se izvršila. Međutim, nerijetko, do izvršenja nečije pravne obaveze ne dolazi lako i po automatizmu. Dužnik nekada neće ili ne može da izvrši preuzetu obavezu. Ponekad između dužnika i povjerioca nastaje spor o pravo, postojanju, sadržaju i važnosti. Tada govorimo da nastaje spor o pravu. Da se razriješenje spora ne bi prepustilo samopomoči ili „pravu jačega“, formirano je građanskjo procesno pravo kao prinudni propis koji primjenjuju sudovi da bi zaštitili subjektivna obligaciona prava. Sudovi sude po zakonu. U ovom slučaju najčešće po Zakonu o obligacionom odnosu koji je osnovni materijalni propis za obligacione odnose. Sudovi sude po zakonskoj odredbi koja je važila, bila pozitivno pravo, u vrijeme nastanka spornog odnosa ili spornog pitanja. Zakoni nemaju retroaktivno dejstvo. Sud mora prethodno potpuno i pravilno utvrditi činjenično stanje, pravilno ocijeniti njegovo pravno značenje, izabrati relevantnu odredbu materijalnog propisa i donijeti pravilnu i zakonitu presudu. Pretpostavka je da sud poznaje pravo. U primjeni prava sud pribjegava tumačenju pravnih normi. U tom postupku primjene prava sud se drži određenih, opštih principa: posebni zakon derogira opšti (lex spetialis derogat legi generali); noviji propis derogira stariji, ako su propisi istog hijerarhijskog ranga (lex posterior derogat legi priori), vodeći računa da novi zakon ne  djeluje povratno. Sud neće primijeniti podzakonske akte ako su suprotni zakonskim odredbama (lex superior derogat legi inferiori). Na ovom mjestu treba upozoriti da ovo isto pravilo treba da važi i ukoliko su odredbe posebnih zakona, koje „uzurpiraju“ uređivanje obligacionih odnosa, suprotne postojećim odredbama Zakona o obligacionim odnosima. Sud različito postupa prema dispozitivnim i li imperativnim normama materijalnog prava. Ako su dispozitivne norme i stranke su odstupile od njihove primjene, sud će poštovati volju stranaka i ono što su one uglavile. Ukoliko nema zakonske odredbe koja neposredno reguliše sporni odnos, sud utvrđuje da li zakon upućuje na primjenu drugog propisa.

 

  1. Odnos obligacionog prava prema drugim granama privatnog prava

 

Obligaciono i trgovačko pravo su dijelovi iste grane materijalnog prava. Međutim, razvoj privrednih odnosa uslovio je i razvoj privrednog prava kako po subjektima (pravnim licima, preduzetnicima) tako i po predmetu (privrednim , trgovačkim poslovima). U pogledu subjekata važe posebna pravila koja uređuju njihov status, od njihovog nastanka i registrovanja do prestanka u stečajnom postupku. S druge strane, razvijaju se tzv. privredni ili trgovački ugovori. Pravila obligacionog prava koja važe za ugovore imaju supsidijarnu primjenu za trgovačke ugovore  i imaju značaj opštih pravila ako pravna priroda nekog trgovačkog ugovora na to ukazuje. Tako na primjer, ugovor o  uskladištenju je po svojoj pravnoj prirodi ugovor o ostavi. Ako nešto nije uređeno odredbama Zakona o obligacionim odnosima kod ugovora o uskladištenju, pravno pravilo se traži u odredbama koje uređuju ugovor o ostavi. Inače Zakon o obligacionim odnosima je uredio i građaske i trgovačke ugovore.

Međunarodno privatno pravo sadrži pravila za rješavanje obligacionih odnosa s međunarodnim elementom. Međunarodno privredno (trgovačko) pravo bavi se međunarodnim izvorima obligacionog prava, koji vrše značajan uticaj i na norme unutrašnjeg obligacionog prava. Pojedini izvori međunarodnog obligacionog prava spadaju u domaći pravni poredak, kakva je Bečka konvencija o ugovornom pravu.[5]

S približavanjem zemlje učlanjenju u Evropsku uniju sve veći značaj dobija harmonizacija domaćeg prava sa  pravom EU, odnosno evropskom pravnom tekovinom (aquis communautaire).

Pravo industrijske svojine sadrži: pravo na patent, pravo na model, pravo na uzorak, pravo na žig i prava na tehničko-tehnološka ili organizaciono-finansijska znanja i iskustva (know-how). Ova prava imaju svoju imovinsku vrijednost i kao takva predmet su prometa i u tom slučaju objekt su obligacionih odnosa.

Radno pravo se od ugovora o najmu izdvojilo i uredilo imperativnim normama radno-pravni status građana. Međutim, ugovor o radu je centralni institut radnog prava koji ima obligaciono-pravnu prirodu koja mu se još uvijek u potpunosti ne priznaje. Na području radnih odnosa primjenjuju se pravila obligacionog prava na naknadu štete koju radnik nanese preduzeću ili trećim licima na radu ili u vezi s radom, kao i štete koja je njemu nanesene na radu ili u vezi s radom. Ugovor o djelu se često javlja kao institut za uređivanje odnosa koji nastaju prilikom izrade djela ili privremenih, povremenih odnosno sezonskih poslova. Instituti vezani za oglas ili konkurs kod zasnivanja radnog mjesta svoj osnov imaju u jednostranim izjavama volje kao jednom od osnova obligacija.

U novije vrijeme poseban značaj dobija pravo zaštite potrošača, koje se implementira kao dio pravne tekovine EU. Ugovorom iz Mastrihta (1993) uvedeno je poglavlje o zaštiti potrošača. Ugovorom iz Amsterdama (1977) omogućeno je donošenje mjera o zaštiti potrošača. Većina tih mjera u formi direktiva su mjere minimalne harmonizacije, a države članice mogu usvojiiti ili zadržati i više standarde. Presude Evropskog suda predstavljaju u ovoj oblasti izvor prava Državama kandidatimanameće se usklađivanje njihovih zakonodavstvava sa  pravnim nasljeđem zajednice (aquis communautaire). Tako je i u Bosni i Hercegovini donesen Zakon o zaštiti potrošača[6], koji sadrži opšte i posebne odredbe za potrošačke ugovore. Među opštim odredbama nalaze se odredbe o zaključivanju ugovora izvan poslovnih prostorija, ništavost odredaba potrošačkih ugovora, oglašavanje proizvoda i usluga, instrumenti elektronskog plaćanja i dr. Među posebne odredbe o potrošačkim ugovorima su: odredbe o ugovorima o isporuci električne energije, plina, toplotne energije, telekomunikacionih usluga, PTT usluga i usluga javnog prevoza, prodaja na daljinu, potrošački kredit, ugovor o turističkom paket aranžmanu i ugovor o oročenom zakupu turističkog objekta.

U novije vrijeme zaštita potrošača normira se i drugim propisima. Tako je uveden posebni parnični postupak u entitetsko procesno zakonodavstvo za zaštitu kolektivnih interesa grupe lica (potrošača ali i drugih) čija su kolektivna prava i interesi povrijeđeni.[7] Za razliku od direktnih tužbi u kojima je tužilac ujedno i oštećeno lice iz obligacionog odnosa, prema ovim procesnim pravilima kolektivne tužbe, aktivnu legitimaciju nema pogođena grupa lica nego Zakonom predviđeni, kvalifikovani, tužilac, a ova lica mogu da se priključe pokrenutom parničnom postupku u svojstvu umješača.[8]Tužbeni zahtjev glasi na utvrđenje povrede kolektivnih interesa koja je kvalifikovani tužilac ovlašten da uzme u zaštitu. Ovaj tužbeni zahtjev će, u pravilu, biti kumuliran sa tužbenim zahtjevom n zabranu i propuštanje u budućnosti i na objavljivanje presude.[9]slijedeći je tužbeni zahtjev na zabranu preduzimanja radnji kojim se vrijeđaju (ugrožavaju) zaštićeni kolektivni interesi i prava. U slučaju potrošača ove povrede (ugrožavanja) mogu poticati od pojedinih ugovornih odredaba ili poslovne prakse. U slučaju nastupanja štetnih posljedica tužbeni zahtjev može glasiti na obavezu otklanjanja štetnih posljedica, ali ne putem naknade štete, nego povraćajem u pređašnje stanje.[10]Za razliku od zakonodavstva o zaštiti potrošača, ova procesno-pravna regulativa ne predviđa mogućnost podnošenja zahtjeva na naknadu štete kvalifikovanog tužioca u ovom posebnom parničnom postupku, ali donesena presuda u ovom posebnom postupku obavezuje sud koji bi odlučivao u parnici za naknadu štete koju bi pokrenulo oštećeno fizičko ili pravno lice.[11]

Bosna i Hercegovina je zemlja koja se političkim deklaracijama i političko-pravnim aktima te praktičnim djelovanjem državno-političkih organa opredjelila za članstvo u EU. U tom cilju BiH je zaključila Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju (u daljem tesktu: SSP) 16. Jula 2008. godine između Evropskih zajednica i njihovih država članica, s jedne i BiH, s druge strane.[12]SSP je stupio na snagu 1. Juna 2015. godine. „Harmonizirajućom klauzulom“ koja se u njemu nalazi, naleže se BiH da „osigura postepeno usklađivanje svog postojećeg i budućeg zakonodavstva s pravnom stečevinom Zajednice (acquis).“ Prema „načelu lojalnosti“ strane SSP će preduzeti sve opšte i posebne mjere za ispunjavanje svojih obaveza prema SSP. One će osigurati „postizanje ciljeva utvrđenih u ovom sporazumu“. Već preuzeto pravo EU (iz direktiva) Bosna i Hercegovina treba da primjenjuje prema postojećoj praksi Suda EU.[13]

 

  1. Odnos obligacionog prava prema pojedninim granama javnog prava

 

U ovom dijelu izlaganja osvrnut ćemo se na razlikovanje obligacionog i upravnog prava ili građanskopravnog i obligacionopravnog odnosa. Građanskopravni (obligacioni) odnos je odnos između subjekata, jednog titulara subjektivnog građanskog (obligacionog) prava a drugog nosioca odgovarajuće obaveze (duga). Obligacioni odnosi nastaju i mijenjaju se, prvenstveno, voljom samih subjekata, koji su fizička ili pravna lica i koji su ravnopravni, nisu subordinisani odnosno u odnosu nadređenosti-podređenosti. S druge strane, upravnopravni odnos je vrsta pravnog odnosa izzmeđu javnopravnog organa, tijela državne uprave koje odlučuje o pravima i obavezama fizičkog ili pravnog lica. Upravnopravni odnos je onaj u kome javnopravni organ, na autoritativan i jednostran način, rješava upravnu stvar; odlučuje o nekom pravu, obavezi ili pravnom interesu stranke. Upravna stvar je predmet čijem rješavanju državni upravni organ ustanovljava za stranku pravo i obavezu, potvrđuje ili registruje određene činjenice.[14]Upravnopravni odnos nastaje upravnim aktom. Upravni akt nastaje u upravnom postupku tako da stranka ima pravo žalbe drugostepenom organu, a protiv odluke o žalbi može pokrenuti upravni spor. Sankcije za povredu građanskopravnog odnosa su imovinske, a u upravnopravnom odnosu lične prirode. U određenim prilikama ova dva pravna odnosa se dopunjuju: na pr. Kod esproprijacije, arodndacije, uzurpacije, komasacije, odgovornosti države za štetu, ograničavanjem slobode ugovaranja propisivanjem cijena, obaveznim zaključenjem ugovora, ograničenjem prometa određenih vrsta stvari itd.[15]

Zanimljiv je odnos obligacionog i krivičnog procesnog prava. [16]U ZKP RS uređena su posebna pravila za ostvarivanje prava na naknadu štete, rehabilitaciju i ostvarivanje drugih prava lica koja su neosnovano lišena slobode odnosno neosnovano osuđena. Odredbom člana 443. Stav 1. ZKP RS propisan je poseban početni rok zastare zahtjeva na naknadu štete od tri godine, od dana pravosnažnosti prvostepene presude, kojom je okrivljeni oslobođen od optužbe ili kojom je optužba odbijena, odnosno od pravosnažnosti prvostepenog rješenja kojim je postupak obustavljen, a ako je povodom žalbe rješavao viši sud, od dana kada je lice primilo odluku višeg suda. Pored toga, ako je slučaj neopravdane osude ili neosnovanog lišenja slobode prikazivan u sredstvima javnog informisanja i na takav način bio povrijeđen ugled tog lica, sud će, na njegov zahtjev podnesen u roku od šest mjeseci naložiti objavljivanje u sredstvima javnog informisanja saopštenja o odluci suda iz kojeg proizilazi neopravdanost ranije osude, odnosno neosnovanost lišenja slobode.[17]Pravo na naknadu štete, prema ovim posebnim pravilima ZKP RS, ima lice kome je zbog neopravdane osude ili neosnovanog lišenja slobode prestao radni odnos ili svojstvo osiguranika socijalnog osiguranja, te ima pravo na naknadno priznanje radnog staža odnosno staža osiguranja.[18]Pravo na naknadu štete po ovom osnovu se nasljeđuje.[19]Tužba na naknadu štete podnosi se protiv Republike Srpske.[20]Prema svojoj pravnoj prirodi ove odredbe ZKP RS su posebni propisi o odgovornosti države za štete prouzrokovane nezakonitim ili nepravilnim radom svojih organa.

 

  1. Izvori obligacionog prava

 

Pod izvorima podrazumijevamo formalne izvore prava. Obligaciono pravo svoj legalitet dobija kroz zakonodavnu proceduru zakonodavnog organa. Prema Amandmanu XIV na Ustav Republike Srpske[21]“Republika uređuje i obezbeđuje(…)4) svojinske i obligacione odnose i zaštitu svih oblika svojine,…“Odredba člana 12. Ustavnog zakona Republike Srpske[22]propisuje: „Do donošenja odgovarajućih zakona i drugih propisa Republike primjenjivaće se zakonii drugi propisi SFRJ i SRBiH, koji su u saglasnosti sa Ustavom Republike i koji nisu u suprotnosti sa zakonima i drugim propisima koje je donijela Skupština Srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, odnosno Narodna Skupština.“

Kao posljedica raspada jugoslovenske države (SFRJ), Zakon o obligacionim odnosima koji je kao savezni zakon stupio na snagu 1. oktobra 1978[23]preuzet je kroz zakonodavni postupak preuzimanja u sve bivše jugoslovenske federalne jedinice. Tako je u SRJ (državna zajednica Srbije i Crne Gore) donijet Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o obligacionim odnosima koji broji 60 članova.[24]U Republici Srpskoj izvršeno je sadržinsko preuzimanje ovih odredaba Zakonom o izmjenama i dopunama Zakona o obligacionim odnosima, koji sadrži jedan član više od izvornika, dakle 61 član.[25]

U Federaciji BiH jugoslovenski Zakon o obligacionim odnosima[26] preuzet je po osnovu Uredbe sa zakonskom snagom[27], a stupio je na snagu potvrđivanjem uredbi sa zakonskom snagom.[28]Značajan napor je uložen od strane zajedničke komisije entiteta i BiH na izradi Nacrta zakona o obligacionim odnosima RS/FBiH te je pod rukovodstvom prof.dr Helmuta Ruissmanna izrađen tekst Nacrta[29], koji nije stupio na  pravnu snagu.

Međunarodni dokumenti, međunarodni ugovori i međunarodne konvencije, pod uslovima ratifikacije, imaju jaču pravnu snagu od domaćih pravnih normi. Takvu ulogu kod prava međunarodne prodaje robe ima Konvencija UN o međunarodnoj prodaji robe (Bečka konvencija)[30]Bečka konvencija primjenjuje se na ugovor između ugovorača iz dve različite zemlje potpisnice Bečke konvencije, kao i onda ako jedna strana ugovornica ne potiče iz zemlje potpisnice Bečke konvencije, ali kolizijska pravila upućuju na njenu primjenu, i ako je predmet ugovora međunarodna prodaja pokretnih stvari. U takvim slučajevima se na njihove odnose neće primjenjivati Zakon o obligacionim odnosima ni kao koliziona norma.[31]

Određenu ulogu u međunarodnim ugovornim odnosima igraju i neratifikovani međunarodni dokumenti. Takav značaj, s obzirom na važenje načela autonomije volje u međunarodnim privrednim odnosima imaju Principi međunarodnih trgovačkih ugovora (UNIDROIT), kao i principi evropskog ugovornog prava. Landovi principi[32]

Običaj, kao ustaljeno pravilo ponašanja subjekata u obligacionim odnosima, ima značaj izvora prava ako je zakonom ili voljom stranaka predviđena njihova primjena. Značaj običaja kao izvora prava na teritoriji bivše Jugoslavije dostigao je svoj najviši nivo sa donošenjem Opštih uzansi za promet robom od strane Plenuma glavne državne arbitraže davne 1954. godine. Mada ih nije donio zakonodavni organ, njihova primjena među privrednim subjektima u obligacionim odnosima se pretpostavljala ako ju stranke svojim izričitim sporazumom nisu bile isključile. Nakon donošenja Zakona o obligacionim odnosima njihov se  pravni značaj uveliko mijenja, jer će se, od tada, OU primijeniti samo ako to stranke ugovore ili se iz njihovog držanja može osnovano zaključiti da žele njihovu primjenu na svoj zasnovani obligacioni odnos.[33]

Prema tavovima rijetkih pravnih teoretičara, sudska praksa jeste izvor prava, jer svojom interpretacijom i primjenom pravnih propisa konkretne pravne probleme zatvara.[34]Osim toga, sidska praksa, u slučaju postojanja pravnih praznina, popunjava pravne praznine suđenjem na osnovu pravnih načela, metodom analogije i drugim pravilima primjene prava. Za vladajuće mišljenje sudska praksa nije izvor prava. Sudovi sude po zakonu i osnov za donošenje svojih odluka nalaze u opštim pravnim aktima. Za sudove nema značaja izvora prava postojeća sudska praksa, odluke drugih sudova ili istog suda. Međutim, niži sudovi moraju voditi računa o stavovima i zaključcima vrhovnih sudova, koji su za niže sudove putokaz kojeg oni moraju slijediti i pridržavati se, poštujući kasacionu moć vrhovnih sudova. Pored toga, za pravnu sigurnost i pravnu izvjesnost neophodno je ujednačavanje sudske prakse. To je osnovno načelo pravde, da sudovi donose jednake odluke u jednakim stvarima a nejednake odluke u nejednakim stvarima. Načelni stav obavezuje samo onaj vrhovni sud koji ga je i donio. Načelni stav zajedničke sjednice obavezuje sve sudije i sva sudska vijeća istog suda, a zajednički stav građanskog odjeljenja obavezuje sve sudije raspoređene u sudska vijeća istog odjeljenja suda.[35]Ustavni sud Bosne i Hercegovine, zbog nepostojanja vrhovnog suda BiH, preko zaštite ljudskih prava kroz podnošenje apelacija vrši ujednačavanje sudske prakse imajući kasacionu nadležnost nad odlukama sudova pa i vrhovnih sudova entiteta.

Pravna nauka, pravna teorija, pravna doktrina ili iurispridentia je suma argumenata i zaključaka pravnih naučnika odnosno teoretičara prava, koje oni izvode naučnom metodologijom o tome kako pravo glasi (de lege lata) i kako bi ono za ubuduće trebalo da glasi (de lege ferenda). Pravna nauka ponekad zauzima stav pravne kritike, „organizovane sumnje“, posebno kada se pozitivno pravo provlači kroz optiku prirodnog prava odnosno učenja škole prirodnog prava, koja ima velikog pristalicu u liku i djelu prof.dr Slobodana Perovića, osnivača i rukovodioca Škole prirodnog prava na Kopaoniku. Pravo je proizvod intelekta, a ne samo čin volje. Prema teoretičarima škole prirodnog prava, primarna uloga prava nije da naređuje, nego da određuje.[36] Mada vrši određeni uticaj na zakonodavne aktivnosti, pravna nauka nije izvor prava. Na izlaganja pravnih teoretičara sud se ne može pozvati kada izriče svoju odluku o pravu.

 

  1. Literatura (udžbenici) Obligacionog prava

U ovom uvodu u obligaciono pravo neophodno je ukazati na udžbeničku literaturu iz predmeta Obligaciono pravo. Poslužićemo se izlaganjem prof.dr. Jakova Radišića, navedenog kao predgovor njegovog udžbenika iz Obligacionog prava. Profesor Radišić na početku ističe kako je oblast obligacionih odnosa uronjena u sve pore života te je zbog toga obimna s obzirom na množinu životnih odnosa koje pravno uređuje i štiti. Obimna je i zbog starosti pravnih instituta koja tradicionalno potiču iz rimskog prava. Zbog toga je teško odrediti obim udžbenika,  da bi studentima bio pristupačan, a ne zastrašujući. Skoro svaki fakultet ima svoj udžbenik, pa se tako pišu i kratki i opširni udžbenici. Profesor Radišić je i protiv kratkih, jer ne pružaju dovoljno teorijskih informacija niti potiču na razmišljanje, a preopširan zastrašuje i i odbija mladog čitaoca koji tada ne može odvojiti glavno od sporednog. Držeći se ovih uputa prof.dr Jakov Radišić je objavio udžbenik srednje veličine namijenjen studentima pravnih fakulteta u Nišu i Kragujevcu, pod naslovom: Obligaciono pravo-opšti deo Izdavač: Nomos, ISBN: 86-81781-45-6, br.strana: 389, god.izdanja: 2008., povez: broširan.

Na Pravnom fakultetu Univerziteta u Novom Sadu najznačajnije udžbeničko djelo je Obligaciono pravo, prof.dr Ljubiše Miloševića, „Naučna knjiga“, Beograd 1974. Godine; Milošević Ljubiša: Obligaciono pravo, šesto izmenjeno i dopunjeno izdanje, „Savremena administracija“, Beograd, 1982. godina. Ovo naučno-edukativno štivo odlikuje jezgrovitost i jasnoća izloženih misli, ideja i stavova upotpunjena s pozivanjem na sudsku praksu i mnoge primjere iz zakonodavstva, tako da može poslužiti kao obrazac za pisanje univerzitetskog udžbenika.

Na Pravnom fakultetu Univerziteta u Beogeradu nezbrisiv trag je ostavi udžbenik prof. dr Slobodana Perovića Obligaciono pravo.

Značajan je i udžbenik: Obligaciono pravo-opšti deo, Đorđević-Stanković, 4. Izd., Beograd: „Naučna knjiga“, 1986.

U novije vrijeme studenti koriste udžbenik prof. dr Olivera Antića, Obligaciono pravo, Pravni fakultet Univerziteta, Centar za izdavatvo i informisanje, Beograd, 2012, koji je srednjeg obima.

U Bosni i Hercegovini udžbenička literatura iz Obligacionog prava započela je svoje izdavanje s djelom: Obligaciono pravo-opšti dio, prof. dr Stevan Jakšić, četvrto dopunjeno i prerađeno izdanje: „Veselin Masleša“ Sarajevo 1962.

Slijede udžbenici čiji je autor prof dr Bogan Loza: Obligaciono pravo, opšti deo, „Službeni glasnik“, Beograd, 2000. i Obligaciono pravo, posebni dio, prof. dr Bogdan Loza, Pravni fakultet, Srpsko Sarajevo – Pale, 2000. godine.

 

Sada se na Pravnom fakultetu Univerziteta u Sarajevu studentima materija Obligacionog prava izlaže prema udžbenicima čiji je autor prof. dr Abedin Bikić, koje odlikuje jezgrovitost i jasnoća izlaganja: Bikić Abedin, Obligaciono pravo-opći dio, Pravni fakultet Univerzitea u Sarajevu, 2007. I Bikić Abdein, Obligaciono pravo-posebni dio, Pravni fakultet Univerziteta u Sarajevu, 2005.

Na Pravnom fakultetu Univerziteta u Bihaću vrijeme udžbenici: Trnavci, Genc, Obligaciono pravo, knjiga prva, Pravni fakultet Univerzitea u Bihaću, 2004. i Trnavci, Genc, Obligaciono pravo, knjiga druga, Pravni fakultet Univerziteta u Bihaću, 2004.

Na Pravnom fakultetu Sveučilišta u Zagrebu propisana je udžbenička literatura: Vedriš, Martin – Klarić, Petar, Građansko pravo-opći dio, stvarno pravo, obvezno pravo i nasljedno pravo, Narodne novine, Zagreb, 2002.

Na Pravnom fakultetu u Splitu koriste se udžbenici: Gorenc Vilim, Kačer Hrvoje, Momčinović Hrvoje, Slakoper Zvonimir, Vukmir Branko, Belanić Boris, Obvezno pravo, Posebni dio, Novi informator, Zagreb, 2012. i Bukovac Puvača, Maja, Slakoper Zvonimir, Belanić Loris, Obvezno pravo, Posebni dio II., Novi iforormator, Zagreb 2015.

Na Pravnom fakultetu u Rijeci koriste se udžbenici čiji je redaktor prof. dr. sc. Zvonimir Slakoper, a autori doc. Dr Maja Bukovac – Puvača, prof. dr. Sc. Zvonimir Slakoper i Loris Belanić, dipl. iur., znanstveni suradnik Pravnog fakulteta Sveučilišta u Rijeci.

Na Pravnom fakultetu Univerziteta u Ljubljani kao udžbenici koriste se: Cigoj: Teorija obligacija, Ljubljana 1981; Strohsack: Obligacijska razmjerja, Ljubljana I (1995), II (1990) in III (1993).

Na Pravnom fakultetu u Skopju: Galev, G.; Dabović-Anstasovska, J., Obligaciono pravo, 2009., Skopje.

Na Pravnom fakuletu Univerzitea u Banja Luci u upotrebi je više izdanja udžbenika prof. dr Branka Moraita:

  1. Obligaciono pravo-Knjiga prva, Banja Luka, 1997. G., Izdava. „Atlanik bb“, str. 362; 24 cm.
  2. Obligacino pravo, Knjiga druga, Banja Luka, 1999. god., „Atlantik“, str. 217.
  3. Obligaciono pravo, Knjiga prva, drugo, izmijenjeno i dopunjeno izdanje, Banja Luka, 2007. Godine, „Grafopapir“, Banja Luka
  4. Obligaciono pravo, knjiga druga (vanugovorni obligacioni odnosi), Banja Luka, 2007. Godine, „Grafopapir“, Banja Luka
  5. Obligaciono pravo, knjiga prva–Obligacije i ugovori , Obligaciono pravo, knjiga druga – Vanugovorni obligacioni odnosi, Banja Luka, 2010, „Komesgrafika“, Banja Luka

U našoj naučnoj zajednici postoji stav da je teorijski i načuno najvrijednija literaturna forma monografija, jer ona produbljeno izlaže naučno istraživanje jednog pravnog problema ili uske grupe pravnih problema. Udžbenici se smatraju opštim djelom, koje obuhvata sva pitanja iz jednog predmeta odnosno grane prava i kao takvi ne mogu se produbljeno baviti svim pitanjima.

U pojedinim zemljama najcenjenija djela su veliki komentari zakona. Pošto i u našoj bibliografiji postoji nekoliko izvanrednih komentara Zakona o obligacionim odnosima, to ih ovdje navodima i preporučujemo zainteresovanim i znatiželjnim čitaocima:

Komentar zakona o obligacionim odnosima, knjiga prva i knjiga  druga, glavni redaktor – prof. dr Slobodan Perović, 1995., IŠP „Savremena administracija“, Beograd;

Komentar zakona o obligacionim odnosima I i II, redaktori; prof. dr Borislav Tblagojević i prof. dr Vrleta Krulj, „Savremena administracija“, Beograd, 1980. Godina;

Prof. dr Stojan Cigoj: Komentar obligacijskih razmjerja: veliki komentar Zakona o obligacijskih razmjerjih, Ljubljana, „uradni list SR Slovenije“, 1984-1986.

U Republici Hrvatskoj donesen je novi Zakon o obveznim odnosima („Narodne novine“, 35/05, 41/08, 125/11 i 78/15) na osnovu kojeg je uslijedio Komentar zakona o obveznim odnosima autora: Vilim Gorenc, Loris Belanić, Hrvoje Momčinović, Ante Perkušić, Andrea Pešutić, Zvonimir Slakoper, Mario Vukelić i Braniko Vukmir, čiji je izdavač „Narodne novine“, Zagreb, 2014 godine.

 

  1. Osnovi nastanka obligacionih odnosa (izvori obligacija)

 

Obligacioni odnosi (obligacije) nastaju iz pravnih činjenica kojima zakon priznaje svojstvo da mogu stvoriti takve pravne odnose. Osnov nastanka obligacija odnosi se prema nastalim obligacijama kao uzrok prema posljedici. Tako je ugovor izvor obligacionih odnosa odnosno prava i obaveza među ugovornim stranama, subjektima obligacija. Izvor obligacije je, ujedno, i pravni osnov obligacionih odnosa koje nastaju. Mi kažemo da neko nešto duguje iz ugovora ili zbog toga što je drugome prouzrokovao štetu. S druge strane, drugi nešto potražuje, jer ga na to obavezuje pravo koje je formulisano u ugovoru i tako postalo njegovo subjektivno građansko pravo, tražbina ili potraživanje.

Podsjećamo se rimske prvobitne dvodiobe izvora na obligatio ex contractu i obligacio ex delicto, a kasnije je dodat na ova dva izvora i treći, „variis causarum figurae“. U komentarima rimskog prava izvori obligacija su konačno sistematizovani na ugovor i delikt, kvaziugovor i kvazidelikt.

Zakon o obligacionim odnosima taksativno nabraja izvore obligacija, i to: ugovor, prouzrokovanje štete, jednostrane izjave volje, poslovodstvo bez naloga i neosnovano obogaćenje. Odredba člana 1. Zakona o obligacionim odnosima propisuje: „Ovim zakonom uređuju se obligacioni odnosi koji nastaju iz ugovora, prouzrokovanja štete, sticanja bez osnova, poslovodstva bez naloga, jednostrane izjave volje i drugih zakonom utvrđenih činjenica.“ Pod drugim zakonom priznatim činjenicama podrazumijevaju se pravne činjenice, za koje se veže nastanak ili prestanak pravnog odnosa, kao što su: rođenje, smrt, maloljetstvo, srodstvo, viša sila, i sl. Tako recimo, iz odnosa srodstva koje je zakonom utvrđena činjenica, nastaje i „zakonska“ obaveza izdržavanja srodnika

 

  1. Sistem obligacionog prava

 

Sistematizacija normi i pravila obligacionog prava odvija se na dva nivoa: zakonskom i teorijskom. Podloga svakoj sistematizaciji su tzv. osnovi nastanka obligacija ili izvori obligacija (obligacionih odnosa).

Kako se na našem prostoru s pojavom građanskih zakonika pojavila sistematizovana pravila građanskog prava, ona su bila organizovana na njima svojstven način. Tako je, prema A.g.z, kao izvorniku i S.g.z. kao djelimično recipiranom izvorniku, materija propisa o obligacionim odnosima bila raspoređena na opšta pravila o ugovoru, zatim o pojedinim imenovanim ugovorima, šteti, te na kraju o pojačanju, preinaci, ukinuću prava i obaveza te o zasstarjelosti. Crnogorski OIZ polazi od pojedinih imenovanih ugovora, zatim slijedi o ugovoru uošte, kao izvoru obligacija i dalje o drugim izvorima obligacija (dugovi iz nedopuštenih djela i dugovi koji potiču od različitih poslova, djela i prilika. Na kraju se normiraju pravila o prenošenju i prestanku dugova. Iza zakonskog teksta OIZ daje načela kojih se zakonodavac pridržavao a koja trebaju imati u vidu i oni na koje se zakon odnosi.

Savremeni izvor obligacionog prava, Zakon o obligacionim odnosima, sadrži dva dijela. U prvom dijelu počinje s osnovnim načelima,, u glavi prvoj su opšta pravila za sve obligacije iz ma kog izvora da potiču, glava druga koja nosi naslov „Nastanak obaveza“ obuhvata sve zakonom priznate osnove nastanka obligacionih odnosa, tj.: ugovor, prouzrokovanje štete, sticanje bez osnova, poslovodstvo bez naloga i jednostrane izjave volje. U trećoj glavi su odredbe o dejstvu obaveza, u četvroj o prestanku obaveza, u petoj o raznim vrstanma obaveza i u šetoj glavi o promjeni subjekata u obligaciji. U drugom dijelu su pojedini imenovani ugovori iz oblasti građanskog i privrednog života. U trećem dijelu su odredbe o rješavanju sukoba zakona, a u četvrtom dijelu su prelazne i završne odredbe.

Pravna teorija je, do donošenja Zakona o obligacionim odnosima (1978.godine) u pogledu rasporeda materije Obligacionog prava bila manje-više jedinstvena usvojivši osnovnu podjelu obligacionog prava na opšti i posebni dio, s obzirom na opštost normi koje se odnose na sve izvore obligacionih odnosa ili samo na pojedine imenovane ugovore. U uporednom pravu postoje shvatanja da u posebni dio trebaju ući pravila za sve vanugovorne obligacione odnose.

U našem udžbeniku obligacionog prava čitava materija je podijeljena na dvije knjige od kojih svaka knjiga sadrži i posebni i opšti dio, kako za ugovore tako i za vanugovorne izvore obligacija.

 

  1. Osnovna načela obligacionog prava i ostale načelne zakonske odredbe

 

Pravna načela u istine o kojima ne treba raspravljati i dokazivati kao ni o aksiomima u matematici: non est certandum de regulis iuris.[37] Pravna tradicija kodifikovanja građanskog prava počiva na idejama škole prirodnog prava. Pripadnici ove „vječno zelene“ škole ne izvode opšte principe iz pojedinčnih slučajeva (metodom indukcije), nego pojedinačnu pravnu normu izvode iz opšte i najopštije, načela (metodom dedukcije). Tako postižu i zagovaraju kako bi zakon bio što više nalik pisanom razumu, ratio scripta. Tako je nastao i jugoslovenski Zakon o obligacionim odnosima, dok Skica za zakonik o obligacijama i ugovorima profesora Konstantinovića nije počinjala odsjekom o osnovnim načelima.

Osnovna načela su pravna načela ali i pravne norme najvišeg stepena apstraktnosti, izvedene induktivno iz niza manje apstrektnih normi i važe za čitav niz slučajeva obuhvaćenih nižim normama apstraktnosti. Opšte načelo je apstrektna pravna norma izvedena iz niza manje apstraktnih normi koja važi za čitav niz slučajeva obuhvaćenih nižim normama. Opšte načelo je norma koja kraće i jasnije pokazuje smisao čitavog niza nižih normi i time nam pomaže da tačnije i jasnije shvatimo smisao norme. Ustavova ili pravni institut je skup više normi koje uređuju isti predmet. Norme koje čine jednu ustanovu dovode do izvođenja pojma te ustanove, kao što je pojam braka, pojam ugovora, pojam štete i sl. Na osnovu normi koja važe za više ustanova prepoznaju se opšta pravna načela.

Primjena načela je začuđujuće jednostavna. Ona potiče iz učenja o logičkoj zatvorenosti pravnog sistema i od fikcije da u pravnom sistemu nema pravnih praznina. To je korisna alatka za stvaranje nužnog privida i zadovoljavanja potrebe kada za dati slučaj nema posebne norme koja ga pravno objašnjava i rješava, ipak takav slučaj neće ostati nerješen, jer će biti pokriven nekom apstraktnijom normom, a u krajnjoj liniji pravnim načelom. Načelo jeste pravna norma i izvor prava.

Pravna načela treba razlikovati od kriterija i mjerila odlučivanja kakvi su pravni standardi i generalne klauzule. Takvi su na pr. savjesnost i poštenje, dobri običaji, pažnja dobrog domaćina i sl. Od materijalnih principa treba razlikovati tehničke principe, ars legis, u koje spadajuprincipi za pronalaženje, tumačenje i dokazivanje prava. Ovim sredstvima pravne tehnike se služi onaj ko primjenjuje pravo, u krajnjoj liniji sudija. Sudija utvrđuje sadržaj standarda svaki put prema okolnostima datog slučaja. On će utvrđivati da li je neko postupao savjesno ili nesavjesno, pažljivo ili nepažljivo, a od njegove ocjene zavisiće primjena pravne norme: da li će nesavjesni trpiti posljedice ili će nepažljivi biti odgovora i sl.

  • Načelo autonomije volje

 

Autonomija podrazumijeva samostalnost i samoodređenost po kojoj niko nikome ne smeta da iskazuje svoju volju. Autonomija podrzumijeva slobodu volje. Otuda se autonomija volje pojedinca upoređuje s voljom zakonodavca i izjednačuje po svojoj snazi svaka u svom domenu. Riječ je i o privatnoj autonomiji koja se veže za sve privatnopravne odnose a ne samo obligacije. Da bi se formirali obligacioni odnosi zakonodavac je samo obezbijedio zaštitu autonomiji volje pojedinaca, subjekata prava, fizičkih i pravnih lica. To je učinjeno tako što je odredbom člana 10. Zakona o obligacionim odnosima propisano: Strane u obligacionim odnosima su slobodne, u granicama prinudnih propisa, javnog poretka i dobrih običaja da svoje odnose urede po svojoj volji.“

Ono što je moralnom normom zabranjeno to ne valja činiti a što je pravnom normom nedopušteno to se ne smije činiti. Javni poredak je ustanova koja u sebi obuhvata i moralne i pravne norme jednog društva, opštu pravnu svijest, dok dobri običaji obuhvataju opštu moralnu svijest, javni moral, ukoliko su takvi pojmovi uopšte upotrebljivi na području moralne norme koja upravlja sviješću svakog pojedinog čovjeka.

 

  • Ravnopravnost strana

 

Načelo pravne jednakosti obuhvaćen je s dvije grupe prava. Odredbom člana 8. Opšte deklaracije o pravima čovjeka propisano je da su svi ljudi pred zakonom jednaki. Sve veću afirmaciju u savremeno doba dobijaju prava koja imaju univerzalni karakter i priznaju se da pripadaju svim ljudima na svijetu bez diskriminacije s obzirom na vjersku, rasnu, nacionalnu ili bilo koju drugu razliku, svojstvo ili status. Riječ je o „pravima čovjeka“ ili „ljudskim pravima“.S druge strane, daleko u prošlost sežu „prava građana“ ili „građanska prava“, koja su tradicionalno vezana za posjedovanje domaćeg državljanstva. Kada mi govorimo o načelu ravnopravnosti strana, riječ je o građanskim pravima.

U zakonu o obligacionim odnosima među osnovna načela pozicionirana je odredba člana 11. „Ravnopravnost strana“ koja glasi: „Strane u obligacionim odnosima su ravnopravne“. To ima značenje da u obligacionom odnosu nijedna strana nije nadređena drugoj, tj.  ne može jedna drugoj da nemeće obaveze ili joj određuje kako će se ponašati. To ne isključuje, nego upravo uključuje da će se obaveze namateti i određivati ponašanje sporazumno, saglašavanjem volja. Odnosi strana u obligacionom odnosu su koordinirani. Obligacionom pravu nije svojstven princip subordinacije, metod službenih naređenja, kakav je u upravnom pravu dominirajući. Kako nastaje tako se obaveza i gasi, saglasnošću volja strana obligacionog odnosa ili na osnovu zakonskog ovlašćenja jedne strane obligacionog odnosa ili po sili zakona.

Kao primjer zakonske odredbe koja podržava ideju ravnopravnosti strana navodimo odredbu o zabrani stvaranja i iskorišćavanja monopolskog položaja. To je propisano odredbom člana 14. Zakona o obligacionim odnosima koja glasi:“U zasnivanju obligacionih odnosa strane ne mogu ustanovljavati prava i obaveze kojima se za bilo koga stvara ili iskorišćava monopolski položaj na tržištu.“

 

  • Pravičnost obligacionog prava

 

Pravda i pravičnost najkrupnije su riječi u cjelokupnom opusu prava. Pravda je vječna težnja čovječanstva i naroda i visoka vrijednost kojoj se uvijek teži. Pravičnost ima pravno-tehničku ulogu korektora koji postiže nepravednost pravne norme sadržane u maksimi: summum ius summa iniuria“. U teoriji se pominje i moralizatorsko dejstvo, uloga ekonomskog agensa i značaj faktora stabilizatora prava.[38]Ako bi pravičnost uveli u formalne izvore prava to bi značilo dati ovlaštenje sudiji da odlučuje po slobodnoj procjeni, prema okolnostima slučaja i sopstvenom razumijevanju šta je pravo.[39]I bez davanja sudiji odrešenih ruku uj tumačenju i primjeni prava, sudija je, od slučaja do slučaja, suočen  da uviđa „nepovoljno“ ili „nepravedno“ dejstvo opšte pravne norme kod suđenja o konkretnom pravnom odnosu. Sudiji se mora dati neko korektivno sredstvo, a to je pravičnost ili suđenje po pravičnosti.[40]Po Aristotelu , „suština pravičnosti je da ispravlja zakon tamo gdje je on zbog svoje uopštenosti nepotpun.“Dolaženje do pravde je moguće ako se slijedi jedno opšte uputstvo:“ jednako postupati prema jednakim stvarima (distributivna pravda)  i nejednako postupati prema nejednakim stvarima, srazmjerno njihovoj nejednakosti (komutativna pravda).[41]

Da li je pravedno primijeniti nepravedno zakonsko rješenje u konkretnom slučaju, držeći se pravila: dure lex, sed lex.?Legalisti na to pozitivno odgovaraju, jer sve dok takva opšta norma nije, u ustavno-sudskom postupku ocjene proglašena nezakonitom,ona važi kao norma pozitivnog prava koju sud ima primijeniti ako se pod nju može podvesti sporno činjenično stanje. Nasuprot ovom legalističkom maksimalizmu, postoje i shvatanja koja zastupaju da bi u tom slučaju sud trebao zastati sa suđenjem, i tražiti da ustavni sud da odgovor o zakonitosti nepravednog zakonskog rješenja. Ovo ovlašćenje redovni sud ima i sada, ali ga rijetko koristi.[42]Suđenje po pravičnosti nije noseći princip našeg pravosuđa i ne pripada kontinentalnoj pravnoj tradiciji. Sudija kod nas ne može suditi po pravičnosti nego po zakonu. Izuzetak može biti propisan, kao što je odredba člana 169. Zakona o obligacionim odnosima kojom je uvedena pravičnost kao korektivni osnov obavezivanbja na naknadu štete ili kao što je popunjavanje pravnih praznina zakonskim načelima, jer konkretne odredbe koja sadrži odgovarajuće rješenje za sporno pravno pitanje zakonodavac nije ni propisao,[43] ali se i takvo postupanje rijetko događa u našem pravosuđu.

Praktično, pravičnost se javlja kao osnov obavezivanja na naknadu štete u dva slučaja „odgovornosti za drugoga“, kada se naknada ne može dobiti od lica koje je, prema opštem osnovu odgovornosti, krivici, odgovorno za štetu, ali nije pravično njegovo obavezivanje ili se od njega ne može dobiti odgovarajuća naknada, a štetnik koji nije odgovorno lice ima dovoljno imovine da naknadi štetu, a oštećeni bi ostao neobeštećen što bi izgledalo nepravično.

Pravičnost se, po Zakonu, javlja kao kriterijum odlučivanja i u slučaju sudara motornih vozila, u situaciji kada se ne može utvrditi krivica ni jednog od učesnika u sudaru.

U materiji tumačenja ugovora, javlja se, kao dopunsko pravilo tumačenje nejasnih odredaba u ugovoru bez naknade u pravcu koji je manje težak za dužnika.

Pravičan odnos uzajamnih davanja u teretnom ugovoru utvrdiće sud tumačenjem nejasnih odredaba posredstvom opštih načela obligacionog prava.

Kod raskida ugovora usljed promijenjenih okolnosti, ako su ispunjeni i drugi propisani uslovi, bilo bi moguće revidirati ugovorne obaveze i prilagoditi ih nastalim okolnostima, ako bi takav ugovor bilo nepravično održati na snazi po opštem mišljenju. Ako bi raskid takvog ugovora štetio drugoj ugovornoj strani, onabi mogla zatražiti pravično obeštećenje.

Pravična novčana naknada je zakonom otbvorena mogućnost dosuđivanja visine naknade nematerijalne štete, u slučaju smrti ili teškog invaliditeta nekog pogođenog lica.

Primjere za dosuđivanje pravične naknade nalazimo i u nizu posebnih propisa iz domena ugovorne odgovornosti, kao što su:- slučaj raskida ugovora o građenju od strane naručioca;- snižavanje pretjerano visoke komisionareve naknade po zahtjevu komitenta;-sud može odbiti primjenu nepravičnih ili pretjerano strogih odredaba iz opštih uslova ugovaranja; u slučaju javnog obečanja nagrade, iz razloga pravičnosti može se dosuditi svakom od povjerilaca nagrade jednak dio nagrade.

 

  • . Zabrana zloupotrebe prava

 

„Zabranjeno je vršenje prava iz obligacionih odnosa protivno cilju zbog koga je ono zakonom ustanovljeno ili priznato.“ Ovom formulacijom propisana  je tzv. „objektivna koncepcija zloupotrebe prava“ i napuštena „subjektivna koncepcija“ po kojoj je bila bitna namjera da se vršenjem svoga prava drugome naškodi (zabrana šikane). Zakonodavac je afirmisao tzv institucionalnu zloupotrebu prava, po kojoj je mjerilo cilj prava koji je ustanovljen u zakonskoj normi, kao i u drugoj podobnoj normi da prizna subjektivno pravo (norme običajnog prava ili uredbe). U sferu individualne zloupotrebe prava ulazi se u slučaju kada subjektivno pravo ne počiva na pravnoj normi, nego na pravnom poslu.

Zloupotrebu prava  valja razlikovati od zaobilaženja (izigravanja) zakona, kada subjekt vrijeđa smisao pravne norme, ali respektuje slovo zakona. Sud po službenoj dužnosti pazi na zloupotrebu prava.

 

  • Načelo savjesnosti i poštenja

 

Savjesnost i poštenje nalazimo još u rimskoj „bona fides“. Zapravo radi se o kriteriju postupanja strana u dobroj vjeri prilikom zasnivanja, djelovanja i gašenja obligacionog odnosa. Ovo načelo je zapravo generalna klauzula odnosno pravni standard. Savjesno postupanje pravo štiti a nesavjesno sankcioniše. Savjesno se ponaša ona strana obligacionog odnosa koja postupa u skladu sa svojim unutzrašnjim glasom odnosno uvjerenje (npr. vjeruje da kupuje stvar od vlasnika). Nasuprot tome, biće nesavjesna ako vjeruje da prodavac nije vlasnik, ali ipak zaključuje ugovor. Savjesnost je unutrašnje stanje ili subjektivni elemenat ovog načela, a poštenje je objektivni element, okrenut vanjskom svijetu. To znači da će pravni subjekti paziti s kojim licem u laze u obligacione odnose zavisno od njegovog poštenja. Ako je neko poznat u datoj sredini kao pošten, s takvim će drugi bez zazora ulaziti u obligacione odnose. Nepoštenog će svi izbjegavati, bojeći se da ih ne prevari. Savjestan je onaj ko neće prikriti svoje saznanje o nekoj činjenici, bez obzira što bi mu njeno prikrivanje donijelo neku korist, a na štetu druge strane iz obligacionog odnosa.

Ako se „dobri običaji“, „bona mores“ označavaju kao etički minimum javnog poretka, onda je savjesnost i poštenje „etički maksimum“. Savjesnost i poštenje je relativno mjerilo ponašanja konkretnog pojedinca u konkretnim okolnostima slučaja, za razliku od dobrih običaja koji su standardizovani i formatirani na određenu društvenu zajednicu i poštenje i međusobno povjerenje koje vlada između svih članova takve zajednice. Kako djeluje princip na konkretni slučaj pokazaćemo na primjeru zaključenja ugovora u slučaju zakašnjelog prihvata ponude. Ako je prihvat otposlat blagovremeno ali iz tehničkih razloga stigne ponudiocu s zakašnjenjem, on će morati da računa da je ugovor zaključen ako je ponudilac znao ili je prema okolnostima slučaja morao znati da je prihvat poslat blagovremeno. Iz ovog primjera vidimo da savjesnost i poštenje djeluke kao garant obligacionog odnosa. U drugim situacijama, može da donese do sankcionisanja nesavjesne strane i do ništavosti pravnog posla.

U kontekstu primjene ovog pravnog standarda možemo se osvrnuti i na pitanje primjene opštih akata pravnih lica. Ovo pitanje postaje osjetljivo, kada strana u ugovornom odnos ulazi sa privrednim subjektom koji je pravno lice. Druga strana obligacionog odnosa ne zna da li njihov saugovarač postupa u skladu ili suprotno svojim opštim aktima. Pravno lice ne može istupati u pravnom prometu izvan ili preko onoga na šta je ovlašten svojim opštim aktom. Pravna lica imaju tzv. specijalnu pravnu sposobnost koja je upisana u javne registre. Pošto su registri javni svako se može obavijestiti o specijalnoj pravnoj sposobnosti ili granicama ugovorne sposobnosti pravnog lica. Podaci upisani u sudskom registru su, po pretpostavci, dostupni javnosti, te se druga strana ne može opravdati da joj nisu poznate odredbe opšteg akta koje su, kao podaci upisani u sudski (javni) registar. Ta pretpostavka djeluje od dana upisa u sudski registar. Najstroži je odnos prema ovom pitanju engleske doktrine poznate pod nazivom „ultra vires“. Po toj doktrini pravno lice ne može sticati prava niti preuzimati obaveze preko granica specijalne pravne sposobnosti koju ima.

Pažljivo odnosno savjesno postupanje nalaže saugovoraču da provjeri podatke u sudskom registru prije ulaska u pravni posao s nepoznatim licem. Međutim, poslovni život se odvija brzo i raznolikim načinima i sredstvima. Zbog toga treba respektovati razložna upozorenja da se zakonska pretpostavka mora usko tumačiti kada se radi o tgovačkim poslovima, jer se poslovi robnog prometa, po prirodi stvari, zaključuju van poslovnih prostorija, telefonom, e-mail porukama, telegramski, faks poriukama i sl.

Zakon o obligacionim odnosima odredbom člana 22.[44] dao je jedno moguće rješenje ovog pitanja za naše pravo, koje glasi: „Postupanje u skladu sa opštim aktima“ „(1) Pravna lica u zasnivanju obligacionih odnosa postupaju u skladu sa svojim opštim aktima. Ali ugovor koji je zaključen ili druga pravna radnja koja je preduzeta ostaje na snazi, osim ako je za to druga strana znala ili ako je ovim zakonom drugačije određeno.“ Moglo bi se reći da od savjesnosti druge strane zavisi valjanost obligacionog odnosa koji je nastao izvan granica specijalne pravne sposobnosti saugovarača. Time je ublažena strogost klasične doktrine „ultra vires“.

+

 

  • Načelo ekvivalentnosti prestacija-jednake vrijednosti uzajamnih davanja

Jednaka vrijednost uzajamnih davanja odnosno princip ekvivalentnosti davanja je pravni izraz zaštite uzajamnih davanja kod dvostranih ugovora. Da bi se taj princip održao Zakonom su predviđeni mnogi instituti koji  uočenu neekvivalentnost ili nejednakost uzajamnih davanja ispravljaju. To se postiže pravilima odgovornosti za fizičke ili pravne nedostatke predate stvari, raskidanjem ugovora zbog neispunjenja, promijenjenih okolnosti ili poništenjem ugovora zbog prekomjernog oštećenja ili zelenaške klauzule, itd. Tim pravilima se najprije ide za pokušajem revizije ugovora u pravcu uspostavljanja narušene ekvivalente razmjene, kako bi se izbjegle posljedice raskidanja ili poništavanja ugovora.

Kada predmet obligacionog odnosa ima tržišnu cijenu, odstupanja u konkretnom slučaju mogu se podvesti pod povredu načela ekvivalentne razmjene. Postoje mnogi metodi valorizacije koji ispravljaju nepovoljno dejstvo važenja načela monetarnog nominalizma u uslovima inflacije. Poremećaj vrijednosti novčanih obligacija ispravlja se valutnom ili indeksnom klauzulom ili zakonskim zateznim kamatama. Kod utvrđivanja momenta nastanka štete za određivanje novčane naknade štete, kao i vremena od kada je nastao obligacioni odnois na naknadu štete zavisi kada počinju teći kamate na dospjeli a neisplaćeni dug iz tog osnova.

  • Načelo odgovornosti

Načelo odgovornosti proizašlo je iz Ulpijanove zapovjesti, alterum non ledere. Zabranjeno je drugome prouzrokovati štetu, takva radnja je protivpravna, a ako ipak do toga dođe štetnik se obavezuje na naknadu štete i snosi odgovornost. Odgovornost se svodi na uspostavljanje obligacionog odnosa u kojem štetnik postaje dužnik a oštećeni povjerilac. Predmet obligacije je popravljanje štete, restitucija ili davanje naknade štete u novčanom iznosu. Nasknada štete je imovinska sankcija koja se može provesti ako dužnik ima imovinu. Ako je nema imovinu, tada zakonodavac uspostavlja odgovornost za drugog kako oštećeni ne bi, nepravedno, ostao neobeštećen. Zakon o obligacionim odnosima među načelne odredbe koje formiraju načelo odgovornosti navodi: zabranu prouzrokovanja štete (člab 16); dužnost ispunjenja obaveza (član 17).

  1. Tehnički principi za pronalaženje, tumačenje i dokazivanje (primjenu) prava (ars legis)

 

Pojedine odredbe Zakona o obligacionim odnosima koje su sistematizovane u dijelu o osnovnim načelima, zapravo su uputstva za praktičnu primjenu Zakona o obligacionim odnosima. Nije neuobičajeno da zakonodavac u kodifikatorskim djelima i ovim pitanjima posvećuje određenu pažnju kako bi omogućio lakše snalaženje u interpretaciji i primjeni pojedinih instituta obligacionog prava koji su drugačije sistematizovani nego što se to čini  u djelima edukativne namjene. Ovaj dio smo posvetili odredbama o primjeni samog zakona, primjeni običaja i uzansi i pitanju daljnje primjene tzv. „starih pravnih pravila“ građanskih zakonika koji su nekada važili na pojedinim dijelovima teritorije bivše jugoslovenske države.

 

11.1 Primjena odredaba Zakona o obligacionim odnosima

 

Odredbom člama 1106. Zakona o obligacionim odnosima propisana je zabrana retrooaktivnosti zakonskih normi, jer „odredbe ovog zakona neće se primjenjivati na obligacione odnose koji su nastali prije stupanja na snagu ovog zakona.“Ako su započeti postupci ili radnje, a nisu okončani, na njih će se primijeniti propisi materijalnog prava koji su tada bili na snazi, bez obzira na stupanje na snagu novog zakona. To pitanje ima veliki značaj, s obzirom na deficitarnost propisa obligacionog prava i kreativnu ulogu sudova u primjeni „starih građanskih zakona“, kao „pravnih pravila“, s obzirom na Zakon o nevažnosti …………..

Odredbom člana 10 Zakona o izmjenama i dopunama Zakona o obligacionim odnosima u Republici Srpskoj[45]izmijenjen je člna 25 Zakona o obligacionim odnosima da glasi:“Primjena pojedinih odredaba

(1) Odredbe ovog zakona koje se odnose na ugovore primjenjuju se na sve vrste ugovora, osim ako za ugovore u privredi nije izričito drugačije određeno.

(2) Ugovori u privredi su, u smislu ovog zakona, ugovori koje preduzeća i druga pravna lica koja obavljaju privrednu djelatnost, kao i imaoci radnji i drugi pojedinci koji u vidu registrovanog zanimanja obavljaju neku privrednu djelatnost zaključuju među sobom u obavljanju djelatnosti koje sačinjavaju predmete njihovog poslovanja ili su u vezi s tim djelatnostima.

(3) Odredbe ovog zakona koje se odnose na ugovore shodno se primjenjuju i na druge pravne poslove.“

Ovom odrebom produžena je važnost koncepta tzv. „jedinstva obligacionog prava“, po kojem je napušten dualizam obligacionog prava. Napuštena je podjela pravnih normi na građansko-pravne i privredno-pravne. I građansko-pravni i privredno-pravni obligacioni odnosi su jedinstveno regulisani. Za sve subjekte obligacionih odnosa važe ista pravila obligacionog prava propisana odredbama Zakona o obligacionim odnosima. Time je ukinut dualizam, podjela na građansko obligaciono pravo i trgovačko obligaciono pravo.

Drgi pravni poslovi, na koje se shodno primjenjuju odredbe Zakona koje se odnose na ugovore su jednostrane izjave volje i hartije (papiri) o dvijednosti. Posotoje i mali izuzetci od primjene odredbe člana 25. Stava 3. Zakona, jer u materiji uslova ima i onih koji se ne mogu uslovljavati. U pravnim poslovima kojima nije svojstvena neizvjesnost i nesigurnost, dodavanje uslova dovodi do nevažnosti ili primjene fikcije da uslov nije ni dodan.

Najzad, Zakonom je riješeno i pitanje mjerodavnog prava na obligacione odnose učesnika obligacionih odnosa s teritorije Republike Srpske koji zasnuju obligacioni odnos izvan teritorije Republike Srpske. Zakonom o izmjenama i dopunama Zakona o obligacionim odnosima izmijenjena je odredba člana 1105 Zakona o obligacionim odnosima, trako da sada glasi:“Na prava i obaveze koje nisu nastale na teritoriji Republike Srpske, ukoliko učesnici obligacionih odnosa nisu izabrali mjerodavno pravo, primjenjuje se pravo Republike Srpske ako se prava i obaveze ostvaruju na toj teritoriji.“

 

  • Pitanje daljnje primjene „starih pravnih pravila građanskih zakonika“.

 

Zakon o obligacionim odnosima donesen 1978. godine za jugoslovensku pravničku javnost bio je krupan i značajan događaj. Time je počeo put ka kodifikaciji građanskog prava na jugoslovenskoj teritoriji koji je tradicionalno opretećivao pravni partikularizam. Poznato je da je materija obligacionih odnosa uređivana građanskim zakonicima država koje su unijele svoj državno-pravni suverenitet u Jugoslaviju, Srpskim građanskim zakonikom, crnogorskim Opštim imovinskim zakonikom, a na teritoriji Bosne i Hercegovine kao pravno pravilo primjenjivan je austrijski Opšti zakonik (AGB) nakon 1945. godine. Prof.dr Slobodan Perović je,u svojim radovima, isticao da Zakon o nevažnosti pravnih propisa…………dobija sve više samo istorijski značaj. Međutim, ukoliko jedan odnos nije regulisan Zakonom o obligacionim odnosima niti drugim propisom (izvjesna pitanja iz oblasti poklona ili posluge), postavlja se pitanje da li na te odnose i dalje primjenjivati pravna pravila u smislu Zakona o nevažnosti…………….Prof.dr Slobodan Perović odgovara, kako se čini da i kod ovog pitanja, prilikom izbora pravnog pravila, treba poći od duha ove kodifikacije (ZOO), tj. od principa i opštih pravila Zakona o obligacionim odnosima, a u okviru ustavom utvrđenih načela društvenog uređenja. Mada je poznato da je prof.dr Slobodan Perović u svojim predavanjima u okvirima Škole prirodnog prava izložio krajnje negativan stav prema Zakonu o nevažnosti…………………kao jednom zakonu kojim su ukinuti svi zakoni, naši pravnici a naročito sudije dužni su donositi i obrazlagati svoje presude na osnovu zakonskih rješenja. Sudovi sude po zakonu, a ne po pravičnosti ili diskrecionoj ocjeni. Zbog toga je ovo pitanje i dalje otvoreno.

I prof. dr Aleksandar Goldštajn je svojevremeno iznio zanimljiv stav o ovom pitanj, koji glasi:“Zakon o obveznim odnosima predstavlja kodifikatorski rad. Obvezno je pravo tim zakonom kodificirano u cjelini, pa se pravna pravila predratnih građanskih zakonika i trgovačkih zakona ne mogu više primjenjivati. Ako je u tom zakonu izostavljeno nešto što je do sada bilo regulirano, ima se smatrati da je to učinjeno namjerno. Ako u njemu ima praznina, one se ne bi mogle popuniti pozivanjem na pravna pravila predratnih zakona, već se mogu popuniti usvojenim metodama interpretacije. Tako, na primjer, Zakon ne poznaje institut ortakluka, poznat bivšim građanskim zakonicima. Praksa se neć moći odreći  tog instituta, ali se neće moći pozivati ni na pravna pravila predratnih zakona, već će se ortakluk smatrati, s gledišta Zakona o obveznim odnosima, neimenovanim ugovorom.“ Nadalje, profesor Goldštajn ukazuje: „S druge strane Zakon nije obuhvatio cjelokupno obvezno pravo. Za republičko, odnosno pokrajinsko zakonodavstvo, rezervirano je na osnovi saveznog ustava (član 281) sve što ne spada u opći dio obligacija i ugovorne i druge obligacione odnose u oblasti prometa robe i usluga. Za neprivredne subjekte trebat će, dakle, propise obveznog prava potražiti izvan Zakona o obveznim odnosima.“

Mada je iskaz prof. Goldšajna rezulutan u negiranju mogućnosti dalje primjene starih pravnih pravila građanskih zakonika, ipak praksa je i dalje nastavila s primjenom pravnih pravila na način propisan Zakonom o nevažnosti…………………

UNESI ODLUKU USTAVNOG SUDA BIH

 

  • Primjena dobrih poslovnih običaja i uzansi

 

Običaj je ustaljeno pravilo ponašanja u određenoj društvenoj zajednici. Običaj bi ostao van domena pravnog regulisanja ako mu zakonodavac ne bi posvetio pažnju. Ako se Zakon poziva na običaj, tada se određeni odnos cijeni s obzirom da li je ispoštovao ili nije neki običaj. U ovom slučaju radi se o običajima u poslovnom životu, poslovnim odnosima ili u običajima narodnim. Tako je postupio zakonodavac donoseći Zakon o obligacionim odnosima, normom: „Strane u obligacionim odnosima dužne su da u pravnom prometu postupaju u skladu sa dobrim poslovnim običajima.“Pojedini poslovni odnosi se ne mogu zamisliti bez uvažavanja poslovnih običaja, kao u turizmu i ugostiteljstvu, građevinarstvu ili trgovini. Primjena običaja dovodi zakonsku normu do praktičnih životnih prilika. Zakon bi bio krut i formalistički prema društvenim odnosima kada ne bi priznao pravnu snagu običaja. Praktično, ako koji običaj postoji u narodnom ili poslovnom životu, sud može primjeniti običaj na određeni odnos kao pravno pravilo, ako ocijeni da to ne protivriječi ustanovi javnog poretka, i ako je na to ovlašćen zakonom.

Zakon o obligacionim odnosima je i u normativnom dijelu posvetio pažnju običajima i dao im pravni značaj tako, na primjer propisavši da, ocjena pravnog značaja izlaganja robe sa određenom cijeno može se tumačiti kao ponuda ili kao oglašavanje zavisno od okolnosti slučaja ili običaja; sud je ovlašćen da dopuni volju ugovornih strana koje nisu postigle saglasnost o sporednim tačkama pravnog posla, vodeći računa o prethodnim pregovorima, utvrđenoj praksi među ugovaračima i običajima; pravni značaj tzv. „opšte ponude“ i njeno važenje kao ponude zavisiće od okolnosti slučaja ili običaja. Primjena običaja nazi svoje mjesto po zakonskim odredbama koje normiraju: prihvat i dejstvo ponude, dejstva legitimacionih papira i znakova, odbijanje kamate zbog plaćanja novčane obaveze prije dospjelosti, rokova plaćanja zakupnine,, otkaznih rokova i rokova pregleda zakupljene stvari kod ugovora o zakupu, te kod niza ugovora o uslugama. Primjena običaja je u svim tim slučajevima zakonom propisano dispozitivno pravilo.

Opšte uzanse za promet robom[46]sadržavale su pretpostavku da su strane htjele njihovu primjenu, ako ju izričito nisu isključile. To je imalo smisla u uslovima kada nije postojao Zakon o obligacionim odnosima. Međutim, i u to vrijeme postojala je kritika ovakvog rješenja od strane profesora Milana Bartoša, koji je zapazio tu anomaliju prije stupanja na snagu Zakona o obligacionim odnosima, da se među formalnim izvorima obligacionog prava uvrštavaju Opšte uzanse za promet robom koje su zbornik trgovačkih običaja. Tadašnjim priznavanjem trgovačkim običajima značaja formalnog izvora obligacionog prava, prema profesoru Bartošu, povrijeđeno je „pravilo da se privredno pravo dopunjuje građanskim pravom, a ne građansko  pravo privrednim pravo.“[47]

Zakon o obligacionim odnosima promijenio je položaj Opštih uzansi u pravnom sistemu. Sada je izričito propisano[48]: „Na obligacione odnose se primjenjuju uzanse ako su učesnici u obligacionim odnosima ugovorili njihovu primjenu ili ako iz okolnosti proizilazi da su njihovu primjenu htjeli.“ U prelaznim i završnim odredbama Zakona o obligacionim odnosima,[49]pod naslovom „primjena običaja“, isključena je odredba Opštih uzansi ali i uzansi općenito pa tako i posebnih uzansi da su ugovarači pristali na njihovu primjenu ako njihovu primjenu nisu izričito ugovorom isključili. Tako proizilazi da se Opšte uzanse za promet robom neće primjenjivati poslije stupanja na snagu Zakona o obligacionim odnosima u pitanjima koja su tim zakonom regulisana. Međutim  bilo opšte ili posebne uzanse, makar bile i drugačije od dispozitivnih zakonskih normi, moći će se primjenjivati, ako su strane izričito ugovorile njihovu primjenu.

 

  • Mirno rješavanje sporova iz obligacionih odnosa

Zakonodavac je uputio subjekte obligacionih odnosa na put bržeg i prijateljskog rješavanja sporova što proizilazi iz materijalno-pravne prirode većine obligacionih odnosa. Svaki spor može da se riješi i sporazumijevanjem, dogovaranjem, međusobnim popuštanjem i priznavanjem, redefinisanjem prava i obaveza i napuštanjem nepomirljivih pozicija. Zakon je propisao[50] “Strane u obligacionom odnosu nastojaće da sporove rješavaju usaglašavanjem, posredovanjem ili na drugi miran način.“ Želi se izbjeći građanska parnica uz učešće suda kao državnog organa čije angažovanje zahtijeva trošvove, vrijeme i energiju. Takav pristup je moguć, jer obligaciona prava i obaveze dozvoljavaju slobodno disponiranje i samostalno raspolaganje. Sam Zakon sadrži i odredbe o ugovoru o poravnanju, tzv. „dobrovoljnom poravnanju“.[51]Ukomentatori ZOO smatraju da ova načelna odredba Zakona o obligacionim odnosima olakšava rad sudu, jer mu otvara mogućnost da u sporovima iz obligacionih odnosa uputi stranke na pokušaj razriješenja spora mirnimn putem, pa tek ako ne uspiju da se parnica razvije.[52]

 

 

[1] Kao grana pozitivnog prava označavamo obligaciono pravo malim početnim slovom, a kao naučnu disciplinu Obligaciono pravo pišemo velikim početnim slovom.

[2] Oliver Antić, Obligaciono pravo, Drugo izmenjeno i dopunjeno  izdanje, „Službeni glasnik“, Beograd, 2008., str. 23.

[3] Prof.dr Abedin Bikić, Obligaciono pravo –općidio, drugo izmijenjeno i dopunjeno izdanje, Sarajevo, 2007., str.9.

[4] U Engleskom jeziku za „zakon“, „pravo“ law, a za pojedinačno, subjektivno pravo „right“.

[5] „Službeni list SFRJ-Međunarodni ugovori“, broj 30/1972.

[6] „Službeni glasnik BiH“, broj 25/06

[7] Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o parničnom postupku („Službeni glasnik RS“, broj 67/13)

[8] Prof.dr meliha Povlakić, ujur (oxon) Selma Mezetović Međić: Kolektivna zaštita (potrošača) prema pravu Evropske unije i pravu Bosne i Hercegovine; Zbornik radova Aktualnosti građanskog i trgovačkog zakonodavstva i pravne prakse, broj 14, Mostar 2016., str. 257.

[9] Ibid., 258.

[10] Ibid.

[11] Ibid., 259.

[12] „Službeni glasnik BiH“, broj 5/08, Dodatak „Međunarodni ugovori“.

[13] Prema: Prof.dr Zlatan Meškić: Teret dokazivanja prema Zakonu o zabrani diskriminacijeB i H  u svjetlu njemačkog  i evropskog prava, Zbornik radova Aktualnosti građanskog i trgovačkog zakonodavstva i pravne prakse, broj 14, Mostar 2016., str. 364.

[14] Prof.dr Snježana Pehar, doc.dr Alena Jurić, Razlika između građanskopravnog i upravnopravnog odnosa, Zbornik radova Aktualnosti građanskog i trgovačkog zakonodavstva i pravne prakse, broj 14, Mostar 2016., str.338-339.

[15] Ibid., 347.

 

[16] Zakon o krivičnom postupku(prečišćen tekst), „Službeni glasnik RS“, broj 100/09(u daljem tekstu: ZKP RS)

[17] Odredba člana 447. ZKP RS

[18] Odredba člana 450. ZKP RS

[19] Ibid.

[20] Odredba člana 444. Stav 3. ZKP RS

[21] „Službeni glasnik RS“, broj 15/92

[22] „Službeni glasnik RS“, broj 21/92

[23] „Službeni list SFRJ“, br. 29/78, 39/85, 45/89 i 57/89

[24] „Službeni list SRJ, broj 31/ 93( od 18. juna 1993. godine)

[25] „Službeni glasnik RS“, broj 17/93 (od 22. Septembra 1993. godine)

[26] „Službeni list SFRJ“, br. 29/78, 39/85, 45/89 i 57/89

 

[27] „Službeni list RBiH“, broj 2/92

[28] „Službeni list RBiH“, broj 13/94

[29] Dostupan na: ruessmann.jura.uni-sb.de/BiH-Project/Data/Obligacije%2016.06.03.pdf

[30] Usvojena 11. aprila 1980. Godine na diplomatskoj konferenciji u Beču (engl. CIGS)

[31] Više kod: Bikić, A. (2005) Obligaciono pravo Posebni dio, Sarajevo, str. 188-220.

[32] Landovi principi (engl. PECL-Principles of European Contract Law); više: „Načela evropskog ugovornog prava i jugoslovensko pravo“, Zbornik radova, Kragujevac 2001.

 

[33] Vidi čl. 21, i 1107. Zakona o obligacionim odnosima

[34] Stojanović, D., Esej o pravnim principima u građanskom pravu, Pravni život, broj 8-9/86, str. 805.

[35] Đorđević-Stanković, Obligaciono pravo-opšti deo, Beograd, str. 36.

[36] Alesandro P. DeAntrev, str. 94.

[37] Lukić,D.R. (1977) Metodologija prava,Beograd, 215.

[38] Misita,N. (1980) Pravičnost kao osnov obavezivanja na naknadu štete(dok.dis) Sarajevo, 67.

[39] Ibid., 69.

[40] Ibid., 81.

[41] Navedeno prema: Nikolić, D. (2001) Uvod u sistem građanskog prava, treće izdanje, Novi Sad, 98.

[42] Nikolić, D., op.cit., 99.

[43] Ibid., str. 101.

[44] Prema odredbi člana 9. Zakona o izmjenama i dopunama Zakona o obligacionim odnosima („Službeni glasnik RS“, broj 17/93

[45] „Službeni glasnik RS“, broj 17/93

[46] „Službeni list FNRJ“, broj 15/54

[47] Navedeno prema: Milošević, Lj. (1982) Predgovor prof.dr Milana Bartoša, Obligaciono pravo, Beograd, Savremena administracija, str.IV.

[48] Član 21. stav 2. Zakona o obligacionim odnosima

[49] Član 1107.

[50] Odredba člana 19 „Rješavanje sporova na miran način“, prema članu 57. Zakona o izmjenama i dopunama Zakona o obligacionim odnosima („Službeni glasnik RS“, 17/93)

[51] Odredbe čl. 1089-1098 Zakona o obligacionim odnosima.

[52] Blagojević, T.B/ Krulj,V. (1980) Komentar Zakona o obligacionim odnosima I, Beograd, „Savremena administracija“, 90.