dr Branko Morait, Obligacije

UDK 347.447.54:366.542](497.6)

Prof. dr Branko Morait*

MATERIJALNOPRAVNE I PROCESNOPRAVNE KOMPONENTE DEFINISANJA PRAVA POTROŠAČA U BOSNI I HERCEGOVINI

Apstrakt: U članku se izlaže stanje i perspektive razvoja zaštite potrošača u Bosni i Hercegovini.
Uprkos početnom fragmentarnom preuzimanju pojedinih potrošačkih direktiva EU,
ovaj proces je usporen. Usvojen je kodifikovan zakon o zaštiti potrošačkih prava i omogućena
sudska zaštita putem kolektivne tužbe. Treba očekivati dalje pokretanje procesa preuzimanja
i primjene direktiva EU o zaštiti potrošača u BiH.

Ključne riječi: potrošač, trgovac, kodifikacija, zaštita, direktive.

1. UVOD

Šta nas je navelo da pristupimo izradi ovog teksta? Kao preliminarna hipoteza,
polazimo od pretpostavke da se prava potrošača i njihova zaštita mogu
okvalifikovati kao novija pojava u pravnom sistemu/sistemima u Bosni i Hercegovini,
ali i šire.1 Period reforme pravnog sistema, pod uticajem procesa tranzicije
i privatizacije, iznjedrio je pojavu novih, posebnih, zakona koji uređuju niz
materijalnopravnih oblasti na način koji odudara od dosadašnje sistematizacije
pravnog sistema. Na raznim stranama se javljaju propisi kojima se zaobilaze
principi2 pojedinih grana prava i značajni izuzeci koji osjetno odstupaju od uobičajenog
predmeta i metoda pojedine grane prava. Postepeno se pravni sistem
preoblikuje u jedan tranzicijski konglomerat pod uticajem vanjskih faktora, s
izgovorom da se približava evropskim i svjetskim nadnacionalnim sistemima,
a da se „domaćoj pameti“ ne daje vremena i prostora za kritičko preispitivanje
potreba, značaja, domašaja, posljedica ili šteta od brzopletog i bespogovornog
slijeđenja volje jačih međunarodnih faktora. Na taj način, tranzicijsko zakonodavstvo
postaje jedan šaroliki konglomerat koji domaće zakonodavstvo, pravna
nauka i sudska praksa teško prepoznaju i slijede, a još teže stavljaju u normalne
tokove primjene pravnih normi.
O čemu se ovdje konkretno radi? Kada govorimo o građanskim pravima,
podrazumijevamo da ona pripadaju ličnosti koja ima i pravnu i poslovnu, kao
i postulacionu sposobnost da ravnopravno sa sebi ravnim ličnostima stupa u
raznovrsne građanskopravne odnose i da bude podvrgnuta istim materijalnopravnim
i procesnopravnim propisima koje objedinjuje građansko pravo.
Fizičko i pravno lice su pravni pojmovi koji sve ovo objedinjuju kroz čitavu
istoriju robnonovčanih odnosa, od starog Rima pa do naših dana. U novije
vrijeme, iz ove dve kategorije subjekata prava koji imaju jednak pravni položaj
i zaštitu, izdvaja se pojam „potrošač“. Ovaj pojam čini otklon od pravnih pojmova.
Njegovo formiranje je vanpravnog značaja i možemo ga podvesti pod
ekonomsku kategoriju. Fizička lica, preimenovana i prepoznata kao potrošači,
pod dejstvom marketinških kampanja i sopstvenog, prenaglašenog, zgrtalačkog
egoizma, postaju plijenom nevjerovatnih manipulacija marketinških faktora
na liberalnom tržišnom moru, na pučini koja sirotom potrošaču oduzima
moć racionalnog promišljanja i odlučivanja, jer su mu veliki trgovački igrači,
tzv. trgovci, preko svojih marketinških stručnjaka usadili „čip“ koji je stvorio
„potrošački mentalitet“. Prisustvujemo epohalnoj i globalnoj manipulaciji koja
teži i uspijeva da od prosječnog, običnog građanina i sugrađanina stvori nezasitog
konzumenta, sakupljača svega i svačega, prividnog blaga koje savremeno
tržište, kao more bez granica i s bezbrojnih gusara na njemu, nudi i rasijava u
stado koje se bezazleno naziva „potrošačka zajednica“. Izmišljaju se sve noviji i
noviji „stari“ proizvodi, ugrađuju se u tehničku robu programirani nepopravljivi
kvarovi, organizuju se prodajne akcije u vidu tzv. „crnog petka“ kada se
potrošači puštaju u mega tržne centre kao gladijatori u rimske arene. Izmišljeni
su razni vidovi zasjeda na koje treba da nasjednu siroti potrošači, razni
vidovi agresivne prodaje, razni telefonski pozivi na promocije proizvoda, besplatni
ručkovi, nagradne večere ili zamaskirane prodajne akcije, zaskakivanje,
na prepad, potrošača na kućnim vratima ili internetski servisi za naručivanje
robe koja je virtuelno perfektno prezentirana, ali nije realno ispitana i sl. Sve
ovo zajedno čini se kao racionalan motiv za formulisanje prava potrošača i
pravne zaštite potrošača. Otuda je, po svemu sudeći, društveno-ekonomski status
potrošača kontroverzan i razapet između statusa titulara građanskih prava
socijalno ugroženih, prividno zaštićenih, jedinki koje se ne mogu same o sebi
starati nego su im potrebni vanjski mehanizmi zaštite koje im uistinu može
pružiti samo nacionalna ili nadnacionalna država. Potrošač je, kao „jedna
slamka među vihorove“ bespoštedne trgovačke utakmice, monopola i njihovih
diktata, razvoja i zloupotreba informacionih tehnologija i vještački stvorenog
konzumerističkog ambijenta. Polazimo od pretpostavke da nastanak i razvoj
potrošačke zaštite, zakonodavstva o zaštiti potrošača i ekspanziju potrošačkog
prava dugujemo dobrim namjerama vladajućih faktora u međunarodnom i nacionalnom
pravu.

2. NASTANAK I RAZVOJ PRAVNE ZAŠTITE
POTROŠAČA U BOSNI I HERCEGOVINI

Vladajuće je mišljenje da pravnu stečevinu (acquis) koju sačinjavaju: osnivački
ugovori, zakonodavstvo na bazi osnivačkog ugovora, praksa Suda EU, međunarodni
ugovori EU i drugih subjekata i ugovori među državama članicama
u oblasti djelatnosti Unije, Bosna i Hercegovina je obavezna preuzimati od potpisivanja
Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju između evropskih zajednica i
njihovih država članica i Bosne i Hercegovine, tj. od 16. 6. 2008. godine.3
Prvi zakon o zaštiti potrošača u Bosni i Hercegovini4 donijet je 2002. godine.
5 Ovaj zakon sadržavao je opšti dio, zaštitne odredbe, preuzete osnovne potrošačke
direktive, upravnopravne odredbe i odredbe o kolektivnoj zaštiti potrošača.
Ovaj zakon ne sadrži isključivo građanskopravne odredbe o potrošačkim
ugovorima, nego i javnopravne, imperativne norme. U to vrijeme se smatralo,
tumačenjem odredbe člana 140. ZZP BiH/02, da su odredbe čl. 48. do 100, kojim
su implementirane direktive potrošačkog acquis-a bile privremenog, prelaznog,
karaktera dok se ne donese novi zakon kojim je trebalo urediti obligacione odnose.
Međutim, to je označilo početak diskusije o metodi regulisanja potrošačkog
prava u Bosni i Hercegovini, odnosno implementacije potrošačkog acquis-a,
s dva oprečna polazišta: po jednome, treba primijeniti metod kodifikacije i sva
potrošačka prava implementirati u jedan zakon, a prema drugom, materiju potrošačkih
direktiva treba preseliti u novi zakon o obligacionim odnosima.
Rad na pripremi novog zakona o obligacionim odnosima povjerile su domaće
vlade njemačkoj organizaciji GTZ, a ova je za voditelja projekta odredila
profesora Helmuta Ruessmana. Vlade entiteta su formirale svoje komisije za
izradu novog zakona o obligacionim odnosima. U početku rada je, od strane
navedenog profesora, kandidovana ideja da Bosna i Hercegovina treba da dobije
potpuno novi zakonik o obligacijama koji bi, za osnovu, imao njemački BGB
i holandski novi Građanski zakonik. U toku rada od te ideje se odustalo i za
osnovu je uzet jugoslovenski Zakon o obligacionim odnosima iz 1978. godine
sa kasnijim izmjenama i dopunama. Što se tiče odredaba o zaštiti potrošača, trebalo
je da određena prava potrošača uđu u novi zakon o obligacijama, po uzoru
na metod njemačkog Zakona o modernizaciji obligacionog prava, odnosno
modernizacije BGB-a6, a po drugima cjelokupnu materiju direktiva potrošačkog
acquis-a EU trebalo je urediti posebnim zakonima, po uzoru na francusko pravo.
7 Reforma obligacionog prava u Njemačkoj izvršena je tako što je doneseno
nekoliko posebnih zakona, a nakon toga prihvaćene su reformatorske ideje da se
ovi zakoni, iz materije zaštite potrošača, ali i drugih nedostajućih obligacionopravnih
instituta, integrišu preko Zakona o modernizaciji obligacionog prava u
odredbe njemačkog Građanskog zakonika. Prema jednoj struji mišljenja, izvjesnog
broja članova udruženih komisija entiteta za izradu nacrta Zakona o obligacijama,
direktive EU o različitim pitanjima, često i tehničke prirode, trebalo bi,
ako se postigne konsenzus u radu, odmjereno unositi u tekst Nacrta Zakona o
obligacijama u BiH, tj. samo neke najopštije odredbe, a sve ostale odredbe, koje
nisu opšteg karaktera, trebalo bi ostaviti metodologiji primjene direktiva, kako
se ona realizuje za određeni pravni sistem.8 Prof. dr Slobodan Perović je iznio
svoje mišljenje – da bi sve ostalo trebalo prepustiti posebnim propisima rezervisanim
za prava zaštite potrošača, kao što je Zakon za zaštitu potrošača, i trgovačkoj
praksi u odnosima između trgovca i potrošača i njihovih asocijacija.9 Prof.
dr Slobodan Perović je tada isticao da je jugoslovenski Zakon o obligacionim
odnosima „kodifikatorski akt i trajni izvor prava za obligacione odnose, koji ne
treba da bude podložan čestim izmjenama sitnijih kapilara tržišne privrede, te da
su ti, ’sitniji kapilari prometa robe i usluga’ upravo predmet regulative smjernica,
uputstava i naloga raznih organa i tijela EU, a što je, prema našoj nomotehnici,
oblast podzakonske regulative.“10 U zaključku rada komisije za izradu Nacrta
ZOO u BiH zaključilo se da zaštita potrošača ostane sastavni dio Nacrta ZOO.11
U skladu s tim, u odredbi člana 15. Nacrta ZOO FBiH-RS/2003 data je definicija
preduzetnika, a u odredbi člana 16. istog nacrta definicija potrošača kao
„svakog fizičkog lica koje zaključuje neki pravni posao u svrhu koja ne spada u
njegovu privrednu ili samostalnu profesionalnu djelatnost“. Te definicije su u
Nacrt ZOO/2003. unesene metodom preuzimanja rješenja nekoliko smjernica
EU iz oblasti potrošačkog acquis-a.12 U pravnoj periodici ističe se da definicija
potrošača nije univerzalna i da se ne pojavljuje kao zajednički nazivnik u smislu
potrošačkih kodifikacija. Tako se navodi tzv. transakciona definicija, po kojoj je
potrošač fizičko lice koje „u transakcijama obuhvaćenim datom direktivom djeluje
u svrhu koja nije u okviru njegove profesije ili zanimanja“. Dalje se napominje
da pojedine direktive koriste termin „krajnji ili konačni potrošač“ kao oznaku za
kariku u završnoj fazi ekonomskog odnosa. Kao izuzetak navodi se definicija po
kojoj pojam potrošač obuhvata širi krug lica „u čije ime je kupovina aranžmana
obavljena ili kome je aranžman prenesen, pa tako i osobe u okviru svoje profesije“,
kako predviđa Direktiva 90/314/EEC o putničkim aranžmanima. Većina
direktiva terminom „potrošač“ označava pojedinca koji stiče dobra i usluge za
svoju privatnu, neprofesionalnu upotrebu.13 Najopštije definicije daju potrošačke
kodifikacije. Tako ZZP BiH/06 potrošača definiše kao „svako fizičko lice koje
kupuje, stiče ili koristi proizvode i usluge za potrebe svog domaćinstva“.14 Nasuprot,
trgovac se definiše, u istom propisu, kao „svako lice koje direktno ili kao
posrednik među drugim licima prodaje proizvode ili pruža usluge potrošaču“15,
kao i da se proizvođač, koji direktno dostavlja robu ili usluge potrošaču, smatra
takođe trgovcem.16 Prema Zakonu o zaštiti potrošača RS, „potrošač je fizičko
lice koje kupuje, poručuje, stiče ili koristi proizvode ili usluge za svoje potrebe
i za potrebe svog domaćinstva ili kome je upućena ponuda za robu ili usluge.17
Prema istom propisu, „trgovac je privredno društvo ili preduzetnik koji prodaje
robu ili pruža usluge potrošačima u sklopu svoje poslovne djelatnosti ili u druge
komercijalne svrhe“.18
Pored definicije potrošača i trgovca, u Nacrtu ZOO FBiH-RS/2003. bila
su uređena i slijedeća pitanja: dostavljanje nenaručenih stvari, elektronske narudžbe,
opšti uslovi poslovanja, odgovornost za proizvode i naknada štete zbog
nedozvoljenog reklamiranja. U odsjeku o dvostranim ugovorima Nacrta ZOO
FBiH-RS/2003. unijete su i odredbe o „pravu opoziva i povrata kod potrošačkih
ugovora“. U drugi dio istog nacrta, koji nosi naslov „pojedini ugovori u obligacionim
odnosima“, data su pravila za: poslove na kućnim vratima, ugovore
o poslovima na daljinu, ugovore o pravu povremenog stanovanja i potrošačke
kreditne ugovore. Protivnici unošenja potrošačkog acquis-a u Nacrt ZOO FBiHRS/
2003. prigovarali su da se takvom regulativom Zakonu o obligacionim odnosima
oduzima trajan karakter budući da su potrošačke smjernice/direktive
propisi koji nisu trajnog karaktera i podložni su, po prirodi stvari, čestim izmjenama,
te bi se njihovim unošenjem u novi zakon o obligacijama nepotrebno
opteretio sadržaj, sistematika i smisao kodifikacije o obligacionim odnosima u
BiH. Bilo kako bilo, pod uticajem političkih konfrontacija i stručne kritike teksta
Nacrta ZOO/2003, koji je imao čudnu jezičku formu, stranu našem jezičkom
izrazu i našem pravničkom vokabularu, Nacrt ZOO FBiH-RS/2003. nije prošao
zakonodavnu proceduru. Posljednji pokušaj da se u Bosni i Hercegovini donese
novi zakon o obligacionim odnosima izvršila je uža radna grupa ekstrakcijom
normi preuzetih iz potrošačkih smjernica/direktiva i formirajući Prijedlog Zakona
o obligacionim odnosima 2009. godine, koji, uprkos mnogim redaktorskim
zahvatima, takođe nije prošao zakonsku proceduru u Parlamentarnoj skupštini
BiH. Pod pretpostavkom da je bio usvojen ZOO FBiH/RS iz 2003. godine,
umnogome bi se razlikovao od svih tekstova preuzetog, jugoslovenskog Zakona
o obligacionim odnosima iz 1978. Sve bivše jugoslovenske federalne jedinice su,
s manjim izmjenama i dopunama, preuzele izvorni tekst ZOO/78 i ozakonile ga
kao sopstveni zakon. Nacrt ZOO FBiH/RS 2003. sadržavao je 1374 člana (563
Opšti dio i 811 Posebni dio) dok je ZOO/78 sadržavao ukupno 1109 članova
(453 Opšti dio i 656 Posebni dio). Dakle, Nacrt ZOO FBiH/RS 2003. imao je 265
članova više od ZOO/78 (100 članova više u Opštem dijelu i 155 članova više u
Posebnom dijelu). I ovaj podatak ukazuje na teškoće koje bi pratile prepoznavanje
ovakvog zakonskog teksta od strane pravničke javnosti.

…

PREUZMITE KOMPLETAN DOKUMENT:

04 Branko Morait,pdf