NASTANAK I RAZVOJ ZAKONA O OBLIGACIONIM ODNOSIMA KAO OSNOVNOG IZVORA PRAVILA OBLIGACIONOG PRAVA U BOSNI I HERCEGOVINI
Dr Branko Morait,
redovni profesor Univerziteta
i sudija Suda Bosne i Hercegovine
NASTANAK I RAZVOJ ZAKONA O OBLIGACIONIM ODNOSIMA KAO OSNOVNOG IZVORA PRAVILA OBLIGACIONOG PRAVA U BOSNI I HERCEGOVINI
Pod izvorima obligacionog prava podrazumijevaju se formalni izvori, u prvom redu, zakonski akti. U širem smislu, pod izvorima obligacvionog prava, podrazumijevaju se i zakonom priznati običaji, uzanse, sudska praksa i pravna nauka. Pitanja revizije izvora obligacionog prava dobijaju na aktuelnosti zbog procesa pridruživanja Evropskoj Uniji koja od svojih članica zahtijeva uniformnost i harmonizaciju propisa. U ovom članku razmotrićemo zakon kao izvor obligacionog prava, s obzirom da se ove godine navršava trideset godina od donošenja jugoslovenskog Zakona o obligacionim odnosima. Aktuelnost ovog pitanja je tim veća iz razloga što se u Bosni i Hercegovini pristupilo reformi privrednog prava u čijim okvirima se pristupilo izradi Nacrta zakona o obligacionim odnosima.
U savremenim pravnim sistemima kao najrasprostranjeniji i najlegitimniji opšti normativni akt (propis) kojim se uređuju društveni odnosi smatra se zakon. Za razvoj pravnog normiranja obligacionih odnosa u našim zemljama od velikog je značaja donošenje građanskih zakonika: Kraljevine Srbije 1844. (Srpski građanski zakonik, skraćeno SGZ) i u Knjaževini Crnoj Gori 1888. (Opšti imovinski zakonik, skraćeno OIZ). Srpski građanski zakonik, najčešće se ističe u literaturi, rađen je po uzoru na austrijski Opšti građanski zakonik od 1811, skraćeno OGZ. Ovaj, po mjerilima potonjeg jugoslovenskog zakonodavstva, strani propis sa svojim novelama iz 1914, 1915, 1916, važio je na prostorima bivših jugoslovenskih zemalja, Slovenije, Hrvatske i Vojvodine, do ujedinjenja svih jugoslovenskih zemalja 1918. u zajedničku Kraljevinu SHS, kao pravni propis za obligacione odnose iz razloga pripadanja ovih jugoslovenskih zemalja pod okupaciju Austro-Ugarske. U Kraljevini Jugoslaviji izrađena je Predosnova građanskog zakonika koja nije nikada prošla kroz zakonodavnu proceduru i stupila na pravnu snagu. Stoga je i u Kraljevini Jugoslaviji na području obligacionih odnosa vladao pravni partikularizam. Takvo stanje naslijedila je i bivša AVNOJ-ska Jugoslavija. AVNOJ-ska Jugoslavija nakon svog konstituisanja i mećunarodnog priznanja nije odmah pristupila kodifikaciji obligacionog prava. Neki dijelovi obligacionog prava dobili su svoje zakone već 1946. godine, kao što je Zakon o mjenici i Zakon o čeku. Za cjelokupne obligacione odnose osnovni značaj je imao i za druge građansko-pravne odnose. Zakon o nevažnosti pravnih propisa donijetih prije 6. aprila 1941. godine i za vrijeme neprijateljske okupacije koji je donesen, takoće, 1946. godine. Ovim istorijskim zakonom prolongirana je primjena tekstova bivših građanskih zakonika koji su važili na područjima jugoslovenskih zemalja, ali ne kao pravnih propisa, već kao pravnih pravila pod uslovima i na način predviđen tim zakonom. Stoga je sudovima, organima za primjenu prava i distribuciju pravde povjerena, neobično značajna, kreativna uloga. Sudovi su trebali da, osim primjene pravnog pravila, procijene i oportunost njegove primjene s obzirom na osnovne ustavne i političko- pravne vrijednosti novog poretka. To stoga jer su tzv. “bivša pravna pravila građanskih zakonika” svojevremeno donijeta kao propis u drugačijim društveno ekonomskim i ustavnim sistemima. Sudovi su dobili tim zakonom zadatak da, u nedostatku novih propisa za pojedine društvene oblasti, tj. oblasti društvenih odnosa za koje je nomotehnički nužno zakonsko regulisanje, na stvaralački, kreativan način primijene, “iskoriste” tzv. “stara pravna pravila” vodeći računa da ne sputavaju i ne koče razvoj novih društvenih odnosa. Osim te ideološko-pravne ravni, ovim je zaštićena osnovna pravna fikcija svakog pravnog poretka po kojoj pravni poredak nema pravnih praznina.
Kao što je u Kraljevini Jugoslaviji, u prednacrtu, ostao jugoslovenski graćanski zakonik, odnosno njegov projekt, tako je u FNR Jugoslaviji uložen napor na unifikaciji pravila o naknadi štete koji se zaustavio na fazi izrade projekta. Izrađena su tri nacrta zakona o naknadi štete (1951, 1960, 1961) koji nisu nikada ušli u zakonodavnu proceduru niti su iz nje izašli kao pravosnažni akti. Savezna skupština je u julu 1969. osnovala Komisiju za civilni kodeks. Nakon savjetovanja u Beogradu, održanom od 7. do 9. maja o “Mestu civilnog kodeksa u sistemu našeg prava” umjesto da se ide ka zakonodavnoj proceduri i dovršavanju civilnog kodeksa, kolebanja teoretičara i pritisci političara uslovili su storniranje i ovog projekta. Kako navodi profesor dr Slobodan Perović, u Predgovoru Zakona o obligacionim odnosima sa registrom pojmova (Službeni list SFRJ, Beograd, 1978, str. 4-6) zamah ideje o kodifikaciji obligacionih odnosa započeo je 1960. kada je profesoru dr Mihailu Konstantinoviću, od strane tada nadležnih organa, povjeren zadatak da izradi tekst koji bi u formi prednacrta poslužio kao osnova za izradu zakona o obligacijama. Profesor Konstantinović je ovaj rad izradio pod nazivom “Skica za zakonik o obligacijama i ugovorima”, za njega je dobio Sedmojulsku nagradu i rad je publikovan, te je postao faktički nezaobilazan dokument javne diskusije o pitanjima obligacionog prava. Skica je ,i u naše vrijeme, poslije raspada Jugoslavije, izuzetno inspirativna za naučnoistraživački i budući zakonodavni rad. Zajednička komisija svih skupštinskih vijeća za civilni kodeks formirala je posebnu Potkomisiju za izradu dijela civilnog kodeksa o obligaciono-pravnim odnosima. Ova potkomisija je, kako ističe profesor Perović, saglasno intencijama sa savjetovanja o “Sadržini Zakona o obligacijama kao dijela iivilnog kodeksa” (Zagreb, januara 1970.) započela svoj rad na osnovu Skice profesora Konstantinovića. Izmjenama Ustava SFRJ koje su učinjene Amandmanima XX-XL utvrđeno je da jugoslovenska Federacija ne može donijeti građanski zakonik, nego pojedine zakone iz oblasti građanskog prava. Od 1971. Potkomisija za izradu Zakona o obligacijama i ugovorima izradila je dvije radne verzije Nacrta zakona (1973. i 1974.). Prijedlog za donošenje Zakona o obligacijama i ugovorima usvojila je Savezna skupština marta 1974. Nakon usvajanja Ustava SFRJ od 1974. godine Skupština SFRJ formirala je Komisiju za pripremu zakona iz oblasti udruženog rada u kojoj je bila posebna Potkomisija za pripremu zakona o obligacijama i ugovorima sa zadatkom da pripremi ovaj zakon u skladu sa članom 281. stavom 1. tačkom 4. Ustava SFRJ prema kojem “Federacija preko saveznih organa uređuje osnove obligacionih odnosa (opšti dio obligacija) i ugovorne i druge obligacione odnose u oblasti prometa robe i usluga.” Potkomisija je na pripremila radni tekst Nacrta od 1975. godine i Nacrt zakona o obligacijama i ugovorima od 1976. god. koje je 27. oktobra 1976. god. usvojilo Savezno vijeće Skupštine SFRJ. Potkomisija je na osnovu mišljenja, primjedbi i prijedloga iz javne diskusije pripremila Prijedlog zakona o obligacionim odnosima, decembra 1977. godine, koji je Savezno vijeće Skupštine SFRJ usvojilo 30. marta 1978, s tim da Zakon stupi na snagu 1. oktobra 1978. Tako je, prema svjedočanstvu profesora dr Slobodana Perovića, donijet Zakon o obligacionim odnosima kojim su, na jedinstven način, uređeni obligacioni odnosi u oblasti prometa roba i usluga na jedinstvenom jugoslavenskom tržištu i opšti dio obligacionog prava. Republikama i pokrajinama, federalnim jedinicama jugoslovenske države, je prema ustavnoj raspodjeli nadležnosti bilo prepušteno uređivanje pojedinih obligacionih odnosa koji nisu bili vezani za opšti dio obligacija i ugovora u oblasti prometa roba i usluga na jedinstvenom jugoslavenskom tržištu.
U Republici Srpskoj, koja je formirana na teritoriji bivše SR Bosne i Hercegovine,kao državno-pravni entitet u postdejtonskoj Bosni i Hercegovini, donesen je Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o obligacionim odnosima (Službeni glasnik Reiublike Sriske, broj 17 od 22. septembra 1993.) koji sadrži 61 član.Razlozi za ovakvo nomotehničko rješenje leže u odredbama Amandmana XIV (četrnaestog) na Ustav Republike Srpske koje određuju da Republika Srpska uređuje i obezbjeđuje svojinske i obligacione odnose. A prema članu 12. Ustavnog zakona Republike Srpske, do donošenja odgovarajućih zakona, primjenjivaće se zakoni i drugi propisi bivše SFRJ i bivše SRBiH koji su u saglasnosti sa Ustavom Republike Srpske i koji nisu u suprotnosti sa zakonima i drugim propisima koje je donijela Narodna skupština Republike Srpske.
U Federaciji BiH, drugom državnopravnom entitetu Bosne i Hercegovine jugoslovenski Zakon o obligacionim odnosima («Službeni list SFRJ», br. 29/78, 39/85, 45/89, 57/89) preuzet je na osnovu Uredbe sa zakonskom snagom («Službeni list RBiH», broj 2/92), a stupio je na pravnu snagu potvrđivanjem uredbi sa zakonskom snagom («Službeni list RBiH», broj 13/94).
Primjer brzopletosti intervenisanja u organske zakonske cjeline srećemo u nekim izmjenama i dopunama ZOO izvršenim u Republici Srpskoj i Federaciji BiH koje su izraz polit-ekonomskog optimizma da će se razrušeni ekonomski tokovi i pustošenje koje nosi tranzicija i privatizacija brzo ispraviti parcijalnim mijenjanjem propisa o obligacionim odnosima. Tako je brisan član 180. ZOO[1] , izvršene su intervencije u odredbu člana 437. stav 2. koji se briše, a dozvoljavao je predaju založene stvari prijemniku, samo ako zalogodavac pristane na to. Umjesto ove odredbe dodat je stav 3. istog člana koji glasi: «Svako ažuriranje javnih registara zbog prenosa potraživanja i njihovih sporednih prava je odgovornost prijemnika, ukoliko nije drugačije određeno ugovorom o prenosu.»
Odredba člana 438. ZOO koja propisuje «obavještavanje dužnika» izmijenjena je tako da glasi:»Za prenos potraživanja nije potrebna posebna saglasnost davaoca garancije, vlasnika garancije, kao ni bilo kog drugog nosioca garancije.Prenosilac prava dužan je obavijestiti pismenim putem davaoca garancije, vlasnika garancije na sporednim pravima u roku od 30 dana od dana izvršenja procjene.Plaćanje izvršeno prije dostavljanja informacija iz prethodnog stava biće pravosnažno i oslobađa dužnika od svih obaveza plaćanja prijemniku. U suprotnom obaveza ostaje i on je obavezan da je ispuni prijemniku.»[2]
Najzad, u članu 40. ZOO koji nosi naslov: «Prihvatanje neposredne ponude», dodat je novi stav 3. koji glasi: «Narudžbenica poslana faksom smatraće se pisanom ponudom.»
Kratko poredjenje sadržaja Opšteg dijela nacrta zakona o obligacionim odnosima FBiH/RS sa sadržajem Opšteg dijela važećeg zakona o obligacionim odnosima
Osnovna podjela
Opšti dio nacrta Zakona o obligacionim odnosima, kao i važeći Zakon o obligacionim odnosima podijeljen je na slijedeće glave:
Osnovna načela (čl. 1 do 17 Nacrta; čl. 1 do 25 ZOO)
Nastanak obaveza (čl. 18 do 328 Nacrta; čl. 26 do 261 ZOO)
Dejstvo obaveza (čl. 329 do 363 Nacrta; čl. 262 do 294 ZOO)
Prestanak obaveza (čl. 364 do 482 Nacrta; čl. 295 do 393 ZOO)
Razne vrste obaveza (čl. 483 do 542 Nacrta; čl. 394 do 435 ZOO)
Promjena povjerioca ili dužnika (čl. 543 do 563 Nacrta; čl. 436 do 453 ZOO)
Glave opšteg dijela nacrta, isto kao i u opštem dijelu ZOO podijeljeni su na odjeljke i odsjeke.
Osnovna načela
Odredbe načelnog karaktera sadržane su u Glavi I Nacrta koja je, u odnosu na izvornik, ZOO/78, pretrpila određene izmjene i dopune. Od načela sadržanih u ZOO u ovaj nacrt su preuzeta, bez ikakvih izmjena i dopuna, slijedeća načela: savjesnost i poštenje, autonomija volje, dobri poslovni običaji, zabrana zloupotrebe prava, jednake vrijednosti uzajamnih davanja, prouzrokovanje štete, dužnosti ispunjenja obaveza i postupanje sa dužnom pažnjom. Nova odredba je sadržana u članu 2. Nacrta i nosi naslov „shodna primjena zakona“. Ovim se postavljha pitanje teži popunjavanju pravnih praznina metodom zakonske analogije, tako da se na pravno slične odnose, za koje zakon ne sadrži nikakvu odredbu, shodno primjeni odredba koja je sadržana u zakonu kao propis za pravno slične odnose. Ukoliko nema takvih propisa u zakonu treba primijeniti opšta pravna načela i dobre običaje.
Nova je i odredba člana 3. Nacrta o „osnovnim pravilima tereta dokazivanja„ prema kojoj, činjenice dokazuje strana koja iz njih izvodi svoja prava odnosno štiti sopstvenu pravnu poziciju. U raspravama o Nacrtu postavljeno je pitanje da li odredba o raspodjeli tereta dokazivanja spada u jedan materijalno pravni propis, jer je, inače, procesnopravne prirode?
Odredbe članova 15. i 16. Prve glave Nacrta definišu pojmove preduzetnika i potrošača čije obligacione odnose specijalno uređuje Nacrt uvodeći zaštitu potrošača u obligaciono pravo. Tokom rasprava o Nacrtu povodom ovih pitanja razvila se polemična rasprava. Jedna učesnika u toj raspravi smatrala je da ova pitanja nisu od principijelnog značaja, da ih ne treba unositi u zakon i da ih treba ostaviti za posebno zakonodavstvo. Drugi su smatrali da je ovo prilika da se direktive Evropske unije unesu u domaće zakonodavstvo i tako izvrši harmonizacija domaćeg prava sa pravom Evropske unije. Pod uticajem mišljenja glavnog redaktora teksta Nacrta unijete su sljedeće direktive Evropske Unije:
- Direktiva 85/577/EWG Vijeća od 20. decembra 1985. godine, o opozivu poslova na kućnim vratima
- Direktiva 90/7 Evropskog parlamenta i Vijeća od 20. maja 1997. godine, o prodaji na daljinu
- Direktiva 93/13 EWG Evropskog parlamenta i Vijeća od 05. aprila 1993. godine o zabranjenim klauzulama u potrošačkim ugovorima
- Direktiva 90/314/EWG Vijeća od 13. juna 1990. godine o paušalnim putovanjima i
- Direktiva od 19. maja 1998. godine o tužbama na propuštanje radi zaštite interesa potrošača.
Nastanak obaveza
U pododjeljku Glave II Nacrta koji uređuje saglasnost volja ugovornih strana unijeta je odredba člana 22. o jednostranim pravnim poslovima. Radi se o izjavama volje kao što je raskid, opoziv ili otkaz, odnosno izjavama za čiju punovažnost nije potrebna saglasnost druge strane. Odredbom člana 23. uređuje se opoziv dozvole do zaključenja pravnog posla. Odredba člana 24. uređuje retroaktivno dejstvo odobrenja. Odredba člana 25. Nacrta uređuje pitanje važnosti raspolaganja predmetom pravnog posla od strane neovlaštenog lica i pravi se razlika između poslova raspolaganja od neovlaštenog, uz dozvolu ovlaštenog lica i poslova koje gospodar posla naknadno odobri ili lice koje je neovlašteno raspolagalo predmetom posla takav predmet stekne bez ograničenja.
Isporuka nenaručenih činidbi od strane preduzetnika potrošaču neće dovesti do nastanka obligacionog odnosa. Stvar se može vratiti pošiljaocu i to je utvrđeno odredbom člana 32. Nacrta u cilju recepcije Direktive o prodaji na daljinu 91/9/EZ od 20. maja 1997. godine.
“Narudžba elektronskim putem” unijeta je u Nacrt odredbom člana 33. radi recepcije odredbe člana 11. stav 2. Direktive 2000/31/EZ- o elektronskom poslovanju.
Uređivanje pitanja predmeta ugovora je modifikovano na taj način što određivanje predmeta od strane trećeg lica neće biti obavezujuće za ugovarače ukoliko je očigledno nepravično. U takvoj situaciji predmet ugovora neće ostati neodređen, jer se ovlašćuje sud da u tom slučaju odredi predmet ugovora.
Određivanje predmeta ugovora od strane jednog ugovarača vrši se jednostranom izjavom volje koja mora biti učinjena prema pravičnoj procjeni. Ukoliko ovlašteni ugovarač tako ne postupi, prilikom određivanja predmeta ugovora, predmet ugovora će odrediti sud.
Poslovna sposobnost
Odredba člana 55. Nacrta određuje poslovno nesposobna lica kao ona koja nisu navršila četrnaest godina života kao i ona koja zbog duševne bolesti, mentalne slabosti, opijenosti i sličnih stanja nisu sposobna da razumno postupaju.
Ograničeno poslovno sposobno lice, prema odredbi člana 56. Nacrta, je maloljetno lice sa navršenih četrnaest godina života i lice kojem je djelimično oduzeta poslovna sposobnost. Zakonski zastupnik može ovlastiti ograničeno poslovno sposobno lice da samostalno obavlja neku privrednu ili profesionalnu djelatnost, na koji način to lice stiče potpunu poslovnu sposobnost u okvirima te djelatnosti (član 63. Nacrta). Ograničeno poslovno sposobno lice može zaključiti punovažan ugovor i bez saglasnosti zakonskog zastupnika ako raspolaže sredstvima koja mu je stavio na raspolaganje zakonski zastupnik ili, uz saglasnost zakonskog zastupnika, neko treće lice.
Bagatelne poslove male vrijednosti uobičajene u svakodnevnom životu, mogu punovažno preduzimati poslovno nesposobna i ogranično poslovno sposobna lica.
Forma
Nove odredbe su nastale izmjenama odredbe člana 72. ZOO (sada člana 78. stav 5. Nacrta) i propisano je da se pismena forma zamjenjuje i izjavama elektronskim putem. Pored ove odredbe u tekst Nacrta unesene su i odredbe koje uređuju notarsku obradu isprave (član 80. Nacrta), notarsku ovjeru isprave (član 81. Nacrta), zamjenu za notarsku obradu isprave (član 82. Nacrta) i ugovore koji se moraju notarski obraditi.
Uslov
Nove su odredbe o povratnom djelovanju uslova što podrazumjeva da ugovor počinje proizvoditi obligaciono pravno dejstvo od momenta nastupanja uslova (člana 85. Nacrta); zaštitu uslovnog prava, koja odredba podrazumijeva naknadu štete za skrivljeno onemogućavanje ili sužavanje uslovnog prava (član 88. Nacrta) i nepunovažnost raspolaganja pod uslovom tako što se zabranjuje raspolaganje predmetom ugovora koje onemogućuje ili zabranjuje dejstvo predviđeno uslovom (član 89. Nacrta).
Rok
Odredbe koje su pod ovim naslovom uvrštene u Nacrt su nove. Precizirani su termini: šta se podrazumijeva pod početkom i krajem roka, početak, sredina i kraj mjeseca, produženje roka i td. (član 90. do 97. Nacrta).
Zastupanje
U ovom pitanju Nacrt je izvršio podjelu na posredno i neposredno zastupanje (član 105. Nacrta). Propisivanjem neposrednog zastupanja novelirane su odredbe o dejstvu zastupanja (član 106. Nacrta), neimenovanom zastupanom licu (član 107. Nacrta), ograničeno poslovno sposobnom licu kao zastupniku (član 108. Nacrta), manama volje (član 109. Nacrta), sukobu interesa (član 110. Nacrta), zloupotrebi ovlaštenja za zastupanje (član 111. Nacrta), te obavezi naknade štete za zastupnika bez ovlaštenja.(člana 113. Nacrta). Nove odredbe su dodatni propisi o punomoći, pretpostavljena punomoć, zajedničko zastupanje, punomoć ograničeno poslovno sposobnog lica, dejstvo prestanka punomoći u odnosu na treće lice, jednostrani pravni posao i vraćanje isprave o punomoći.
Kod posrednog zastupanja nove su odredbe o dejstvu posrednog zastupanja, platežnoj nesposobnosti posrednog zastupnika i znatnijoj povredi obaveza u odnosu na zastupanog kao i platežna nesposobnost posrednog zastupnika ili znatnija povreda obaveze u odnosu na zastupnika.
Tumačenje ugovora
U nacrtu je dodata nova odredba člana 136. u kojoj se određuje da zajednička namjera ugovornih strana treba da se tumači tako kako bi je shvatila razumna lica istih svojstava u takvim okolnostima.
Raskid ugovora zbog neispunjenja
U ovom dijelu Nacrta uređuje se jednostrana izjava volje kao forma raskida upućena drugoj ugovornoj strani (člana 168. Nacrta) i nedjeljivost prava na raskid kada ugovornu stranu čini više lica (član 169. Nacrta); izjava o raskidu nema dejstva ako se dužnik mogao osloboditi obaveze prebojom (član 170. Nacrta) i klauzula o gubljenju prava dužnika ako ne izvrši svoju obavezu kada povjerilac ostaje ovlaštenik prava na raskid ugovora.
Pravo opoziva i povrata kod potrošačkih ugovora
U ovom dijelu teksta Nacrta u cilju provođenja Direktive 97/7 EG po kojoj potrošač ima pravo opozvati izjavu volje datu kao pristanak na zaključenje ugovora sa preduzetnikom. Opoziv se daje u roku od 15 dana od prijema pravne pouke o opozivu (član 172. Nacrta). Pravo na povrat kod potrošačkog ugovora moguće je zamijeniti pravom na opoziv (član 173. Nacrta). Pored ovoga, uređuju se pravne posljedice opoziva i povrata tako što se predviđa shodna primjena zakonskih odredaba o raskidu ugovora (člana 174. Nacrta), te se definiše pojam trajnog nosača podataka (član 175. Nacrta).
Opšti uslovi formularnih ugovora
Nove odredbe unijete su u Nacrt u cilju provođenja Direktive 99/13/EWG koja govori o prevarnim (zloupotrebljivim) klauzulama u potrošačkim ugovorima, kojima je cilj da štite potrošača u ulozi kupca robe ili pribavioca usluga kao slabije strane u ugovoru, naročito, kada se zaključuje ugovor čiji je sadržaj prodavac unaprijed i jednostrano pripremio.
Pojam formularnog ugovora, u odredbi člana 184. Nacrta izmijenjen je u odnosu na formulisanje takvog pojma odredbom člana 142. važećeg ZOO. Utvrđeni su načini na koje opšti uslovi postaju dio pojedinačnog ugovora, tehnikom uključivanja opštih uslova u ugovor (član 185. Nacrta). Odredba člana 186. propisuje “neuobičajene odredbe” koje se ne mogu uključiti u ugovor,i ne postaju dio ugovora, jer su tako neuobičajene da sa njima saugovarač priređivača opštih uslova ne mora računati. Pored ovoga, u ovaj dio Nacrta, unijeta je i odredba člana 187. o zabrani znatnijeg oštećenja, nabrojane su zabranjene odredbe u člana 188., pravne posljedice neuključivanja i nepunovažnosti (člana 189.) te područje primjene( član 190. Nacrta).
Ustupanje ugovora
Odnosnim odredbama Nacrta uvodi se pravilo o stavljanju roka za saglasnost kada ona nije izjavljena i posljedice neizjavljivanja saglasnosti (član 192. Nacrta). Ukoliko određeni rok, poziv strani, koja je zaključila ugovor o ustupanju ,bezuspješno istekne, smatra se da je saglasnost odbijena. Prelaz sporednih prava, nakon ustupanja ugovora, čini se zavisnim od lica koja su dužnici sporednih obaveza. Ako su to ugovarači, sporedna prava prelaze ali, ako su dužnici treća lica, sporedna prava prelaze na novog povjerioca samo ako se ona saglase.
Prouzrokovanje štete
Nova je odredba člana 203. Nacrta koja nosi naslov „priprisivanje štete“. Prema ovoj odredbi štetnik odgovara samo za štetu koja je sa događajem iz koga proizlazi odgovornost štetnika tako povezana da se ona s obzirom na vrstu odgovornosti i karakter štete, uz uvažavanje zaštitne fukncije povrijeđene pravne norme, može smatrati posljedicom tog događaja.
Nova je odredba i člana 225. Nacrta koja odgovornost za štetu od životinja veže za vlasnika odnosno lice pod čijim je nadzorom životinja dok je na čuvanju ili liječenju.
Odgovornost za štetu od građevina iz člana 226. Nacrta veže se za vlasnika ako se šteta dogodi rušenjem građevine ili na neki drugi, sličan, način. Vlasnik se može osloboditi odgovornosti samo ako dokaže da je šteta nastala dejstvom više sile ili krivicom oštećenog.
Odgovornost za neispravne proizvode
Nova je odredba člana 228. stav 1. Nacrta koja odgovornost proizvođača vezuje za grešku proizvoda. Oštećeni je dužan dokazati grešku, štetu i uzročnu vezu između greške i štete. Proizvođač se oslobađa odgovornosti ako proizvod s greškom nije stavio u promet, ako je proizvod odgovarao prinudnim propisima u vrijeme kada ga je stavio u promet, ako greška nije mogla biti uočena ili je greška nastala tokom ugradnje u neki drugi, finalni proizvod. Odredba člana 232. Nacrta ograničava odgovornost na štetu uzrokovanu proizvodom sa greškom ako je nastala oštećenom kao povreda života i zdravlja, ili je uzrokovala uništenje ili oštećenje kakve oštećenikove stvari, izuzimajući sam proizvod sa greškom. Ove odredbe unijete su u tekst Nacrta radi implementacije Direktive 85/374/EWG Vijeća od 25. jula 1985. godine o odgovornosti za neispravne proizvode.
Odgovornost za reklamu, propisana odredbom člana 235. Nacrta, utvrđuje odgovornost za štetu prouzrokovanu reklamom lica koje je kontrolisalo izradu reklame. Lice odgovorno za reklamu može se osloboditi odgovornosti ako dokaže istinitost činjenica i tvrdnji sadržanih u reklami, čiju je izradu nadziralo.
Naknada materijalne štete
Izmjena, koju promoviše Nacrt sastoji se u dopuni odredbe člana 192. važećeg teksta ZOO tako što se teret dokazivanja dijeli između štetnika i oštećenog za doprinos oštećenoga u nastanku štete. Odredba člana 251. Nacrta uređuje situaciju kada štetnik odgovara za naknadu štete i stiče pravo od oštećenog da zahtjeva da mu ustupi pravo prema trećim licima, na primjer, iz ugovora o osiguranju. Odredba člana 252. Nacrta sadrži pravilo prebijanja koristi sa štetom.
Sticanje bez osnova
U definisanju pojma instituta sticanja bez osnova izvršene su nepotrebne intervencije, jer se daje krnja definicija tako što se ne spominje ni nedostatak osnova za sticanje „nečega“; u definiciji se ne navodi obaveza vraćanja ili naknade vrijednosti postignute koristi. Tek u odsjeku III koji nosi naslov: „sadržaj i domet odgovornosti za sticanje bez osnova“ dopunjena je definicija „pravilima vraćanja“.
Odredba člana 273. Nacrta uvodi slučaj sticanja bez osnova zbog promašaja svrhe, to jest namjeravanog cilja pravnog posla (na primjer davanja poklona supružnicima radi očuvanja braka koji se ne održi). Ovo shvatanje osnova nije bilo prihvaćeno u važećoj doktrini našeg prava, jer se, pod pravnim osnovom, podrazumijeva punovažni pravni osnov, to jest pravni posao ili zakon (člana 210. stav 1. ZOO), a kao izuzetak izvršenje neke prirodne obaveze, moralne ili društvene dužnosti (član 213. ZOO) što se označavalo kao objektivno shvatanje pravnog osnova. U odsjeku II sadržani su posebni propisi za povrat stečenog u odnosu na više lica po kojim riješenjima koja su preuzeta iz paragrafa 822. Nj.g.z., prema kojoj odredbi, pribavilac, koji otuđi besplatno stvari trećem licu i isključi svoju obavezu vraćanja, daje osiromašenom pravo na tužbu prema trećem licu kao da je treći obogaćeni bez pravnog osnova, mada, pravni osnov, kao što je, na primjer, ugovor o poklonu, uistinu postoji.
Zatezne kamate
Novo je uređenje dospjelosti zateznih kamata po kojem one dospijevaju nakon izjavljivanja opomene ili podizanja tužbe, kada je predmet obaveze potraživanje naknade štete u novčanom iznosu. Na ovaj način se želi zaštititi povjerilac, pošto se dužniku više neće isplatiti čekati na presuđenje, jer zatezna kamata svoju vezanost za utvrđivanje visine naknade štete zadržava samo u pogledu konačnog obračuna visine zatezne kamate, zavisno od visine prihvaćenog tužbenog zahtjeva, u presudi. Na taj način će se izbjeći odugovlačenje namirenja povjerioca naknade štete u novčanom iznosu koje je, u važećem ZOO, u korist dužnika, a na štetu oštećenoga s obzirom na dužinu trajanja sudskog postupka.
Pravo zadržavanja
Prema novom propisivanju pravo zadržavanja više ne prestaje nastupanjem zastarijelosti potraživanja. Predmet retencije je preciziran, u odnosu na dužnikovu stvar ,tako što je izričito određen kao pokretna stvar.
Prestanak obaveza
Kod ispunjenja sa subrogracijom (izmijenjen i dopunjen član 300. ZOO – član 369. Nacrta) pravilo ustupanja tražbine shodno se primijenjuje i na ispunjenje sa subrogracijom. Ako se ispunjenje vrši neovlaštenom licu to će se smatrati “de facto ispunjenje”, te se uređuju pravila vraćanja stečenog bez osnova.
Ponekad, kao predmet ispunjenja se pojavljuje „preuzimanje nove obaveze“ prema istom povjeriocu u svrhu namirenja ranije preuzete a nenamirene obaveze.
Promjena tereta dokazivanja, sa dužnika na povjerioca, desiće se, ako je povjerilac prihvatio drugi predmet, umjesto dugovanog, u cilju ispunjenja.
Poseban značaj se pridaje priznanici, kod vrijednosnih papira, jer se potvrda isplate upisuje na papiru, a izdavanje posebne priznanice može dužnik zahtijevati ukoliko povjerilac zadrži vrijednosni papir.
Dužnik, koji odbije ispunjenje smatra se opomenutim, a očigledno odbijanje ispunjenja dovodi do docnje bez da je potrebna prethodna opomena. Za novčane obaveze utvrđeni su zakonski rokovi koji će opominjati umjesto povjerioca i za različite trenutke u obligacionom odnosu teku 30 dana.
U slučaju realne subrogacije, kamata na naknadu vrijednosti dugovane činidbe, kada se naknada daje umjesto predaje dugovanog predmeta obaveze, dospijeva na isti dan.
Vezano za nemogućnost ispunjenja utvrđena je zakonska cesija po kojoj povjerilac, umjesto zahtjeva, prema dužniku, može zahtijevati da mu dužnik ustupi pravo, to jest tražbinu, koju ima prema trećem licu, jer je treće lice, na primjer, skrivljeno uništilo predmet ispunjenja.
Opšti rok zastare utvrđuje se na pet godina, čime se za polovinu skraćuje desetogodišnji rok zastare koji sada postoji u važećem obligacionom pravu u RS.
Razne vrste obaveza
Kamate na troškove pripadaju povjeriocu, po sili zakona, od dana nastanka troškova . Ako se troškovi sastoje od obavezivanja prema trećem licu, povjerilac ne može tražiti naplatu, već samo oslobađanje od obaveze prema trećem licu.
Vraćanje u pređašnje stanje vrši se, u nekim slučajevima, odstranjivanjem nekog uređaja koji prelazi visinu duga.
Računopolagač je obavezan dati izjavu pred notarom da je nalogodavcu položen uredan račun o vođenju prihoda i rashoda.
Davanje obezbjeđenja je posebna vrsta obaveze utvrđena ugovorom ili zakonom za koja se daju dodatna pravila.
Kod novčanih obaveza, kada je utvrđena valutna klauzula ili zlatna klauzula, isplata se vrši prema kursu koji važi u trenutku ispunjenja obaveze, prema prodajnom kursu ovlaštene banke, u mjestu ispunjenja obaveze, važeće, na dan plaćanja.
Nacrt je liberilizovao ugovoranje kamate čija se stopa svodi na stopu zatezne kamate. Utvrđena je zabrana anatocizma,bez izuzetka.
Solidarne obligacije
Nacrt ZOO je precizirao pretpostavku solidarnosti za ugovore izmedju preduzetnika.
Preboj je ograničen samo na potraživanje jednog solidarnog dužnika.
Subjektivni prigovori koriste samo jednom sadužniku, izuzev ako priroda obligacionog odnosa ne uslovljava da koristi svima ostalim sadužnicima.
Zamjena ispunjenja koristi svim sapovjeriocima.
Kad je nedjeljiva obligacija zajednički dužnici radnju izvršavaju zajednički, „svi za sve“, i sačinjavaju jednu procesnu zajednicu.
Izmjena subjekata u obligaciji
Cesija će proizvesti pravno dejstvo, kada se ugovori, medju preduzetnicima, uprkos povredi ugovorne klauzule o zabrani cediranja tražbine.
Sporedna prava, zajedno sa potraživanjima, prelaze na cesionara isto kao i neakcesorna sredstva obezbjedjenja potraživanja.
Cedent na cesionara prenosi notarski ovjeren prepis obveznice ili koje druge isprave o potraživanju.
Dužnik ima pravo na prigovor neispunjenja, ako mu se ne preda cesiona isprava.
Povjerilac ne može opozvati pristanak na preuzimanje duga, ako nije rezervisao pravo na opoziv.
Zakonska je pretpostavka da povjerilac nije znao da je preuzimalac (novi dužnik) prezadužen.
Preuzimalac duga ne duguje kamate dospjele prije preuzimanja duga, ni ugovorenu kaznu koja je dospjela a nije isplaćena prije preuzimanja duga.
Kratko poredjenje Posebnog dijela nacrta zakona o obligacionim odnosima FBiH/RS sa Posebnim dijelom izvornika zoo
Kao što Opšti dio Nacrta ZOO sadrži 100 članova više nego važeći ZOO, tako I Posebni dio Nacrta ZOO sadrži 155 članova više u odnosu na izvorni ZOO/78. Povećanje broja odredbi u Posebnom dijelu Nacrta ZOO objašnjava se uvodjenjem “novih ugovora “njihovim imenovanjem u Posebni dio Nacrta. U Nacrtu su zadržani ugovori imenovani u izvorniku ZOO/78, i to: prodaja i slučajevi prodaje sa naročitim pogodbama, razmjena, zajam, zakup, ugovor o djelu, ugovor o gradjenju, prevoz, ugovor o licenci, ostava, uskladištenje, nalog, komision, ugovor o trgovinskom zastupanju, posredovanje, otpremanje (špedicija), ugovor o kontroli robe I usluga, ugovor o organizovanju putovanja, posrednički ugovor o putovanju, ugovor o angažovanju ugostiteljskih kapaciteta, (ugovor o alotmanu), osiguranje, zaloga, jemstvo, upućivanje, bankarski novčani depoziti, deponovanje hartija od vrijednosti, bankarski tekući račun, ugovor o sefu, ugovor o kreditu, ugovor o kreditu na osnovu zaloge hartije od vrijednosti, akreditivi, bankarska garancija, poravnanje. Usvojena sistematizacija imenovanih ugovora proistekla je kao posljedica svojevremenog opredjeljenja zakonodavca da uspostavi jedinstvo obligacionog prava tako što bi istim zakonom, a u nedostatku gradjanskog zakonika i trgovačkog zakonika, bili obuhvaćeni i gradjansko-pravni i privredno-pravni obligacioni ugovori.
I Nacrt ZOO kojem, još uvijek, predstoji stručna redaktura, prije ulaska u zakonodavnu proceduru, ostaje privržen koncepciji jedinstva obligacionog prava, s tim što Posebni dio proširuje “novim”, tzv. “potrošačkim ugovorima” i vrši odredjene izmjene i dopune klasičnih imenovanih ugovora klauzuzlama o zaštiti potrošača.
Pored potrošačkih ugovora imenuje se jedan broj poslova autonomnog trgovačkog prava koji se, iz medjunarodnih trgovačkih odnosa, preuzimaju i imenuju u nacionalno zakonodavstvo. Ovakvo opredjeljenje zakonodavaca u Bosni I Hercegovini nailazi, u pravničkoj javnosti, na dvojak prijem; jedni smatraju ovo preuranjenim I nepotrebnim potezom zakonodavca, dok drugi u tome vide korisnu zakonodavnu aktivnost radi približavanja domaćih privrednika svjetskim ugovornim procesima i prilagodjavanje domaćih privrednih subjekata u odnosima sa stranim partnerima.
Ove izmjene i dopune Posebnog dijela ZOO, počinju sa dopunama slučajeva prodaje s naročitim pogodbama, u koji dio je uvrštena odredba sa naslovom:”Ugovori o sukcesivnboj isporuci”. Novi su I ,Poslovi na kućnim vratima, Ugovori o poslovima na daljinu, Ugovori o pravu povremenog stanovanja, Ugovor o kreditu, Ugovor o posredovanju kredita, Potrošački kreditni ugovor, Darovanje, Posebne odredbe za zakup nekretnina, Posebne odredbe za zakup stambenih prostorija, Posluga, Lizing, Ortakluk, Franšizing, Ugovor o doživotnom izdržavanju I Utvrdjujući ugovori.
U ovim dopunama došlo je do izražaja spomenuto opredjeljenje redaktora Nacrta za realizaciju direktiva EU o zaštiti potrošača I izvjesne ideje samog redaktora o utvrdjujućim ugovorima, kao I opredjeljenje za inkorporaciju ugovora autonomnog privrednog prava u zakonski tekst.
ZAKLjUČAK
Jugoslovenski Zakon o obligacionim odnosima vrši i danas veliki uticaj na zakonodavne procese u svim bivšim jugoslovenskim republikama. Svi novi zakonodavci u osamostaljenim državama, pošli su, u regulisanju obligacionih odnosa, od istog izvornika.[3] Uprkos, često nepovoljnoj, političkoj klimi, u odnosu na resentimane uslovljene tragičnim raspadom jugoslovenske države, to nije uticalo na odbacivanje dobrih zakonodavnih riješenja. Odstupanja od jugoslovenskog izvornika Zakona o obligacionim odnosima se odnose na nove odredbe koje se unose pod uticajem potrebe harmonizacije s pravom Evropske Unije.
Zajednički izvršni i zakonodavni organi Bosne i Hercegovine smatraju da je oportunije imati Zakon o obligacionim odnosima na državnom nivou. Oni su na ovo potaknuti dokumentom Ministarstva inostranih poslova Bosne i Hercegovine pod naslovom WHITE PAPER – Izvod iz Bijele knjige Evropske Unije (Pripreme pridruženih zemalja centralne i istočne Evrope za integraciju u unutrašnje tržište Unije. U poglavlju 17. tog dokumenta koji nosi naslov: «Građansko pravo» navode se pravni izvori Evropske Unije koje treba harmonizovati u građansko pravo koje važi u Bosni i Hercegovini. U prvom redu pominje se Direktiva o odgovornosti za proizvod koja uređuje objektivnu odgovornost za štetu proizvođača neispravnog proizvoda sa greškom. Druga je Direktiva 86/65/EEC o komercijalnim agentima koji sami sebe zapošljavaju da bi se uspostavio zakonski režim odnosa između principala i agenta.Zatim, potrebno je, u domenima procesnog prava harmonizovati domaće građansko pravo sa Briselskom konvencijom o jurisdikciji i izvršenju presuda u građanskim i trgovačkim stvarima od 27.09.1968. godine. I , najzad, u domenu međunarodnog privatnog prava potrebno je ratifikovati i primjenjivati Rimsku konvenciju iz 1980. godine o zakonu koji se primjenjuje na ugovorne odnose.
Ono što jugoslovenski Zakon o obligacionim odnosima zadržava kao izvornik i obrazac novoj kodifikatorskoj praksi zakonodavnih organa novih država jugoistočne Evrope jeste nesumnjivi stručno-pravnički, nomotehnički kvalitet većine njegovih odredbi i sistematika izlaganja. To su one vrline jugoslovenskog Zakona o obligacionim odnosima koje se sastoje od primjerenosti zakonskih pravila realnim društvenim odnosima, tj. imperativ da norma bude odraz kolektivne misli, nužnosti i potrebe onih kojima je namijenjena, a ne spisak pustih želja i dobrih namjera, kako u stvarnim društvenim odnosima ne bi dolazilo ili da bi što manje dolazilo do pojave «pobune fakata protiv prava.»[4] Taj «konsenzus kolektivne misli» trebao bi da zadrži stil zakona koji je inspiraciju našao u Jeringovoj preporuci po kojoj «zakonodavac treba da misli kao filozof a govori kao seljak». To je podloga jasnom, konciznom i direktnom izražavanju misli, što je dragocjeno sredstvo za iznošenje pravničkih formulacija javnosti. Pravnički jezik, u takvim jezičkim uslovima, može pružiti sjajne rezultate i omogućiti korisnicima, subjektima i sudovima da se lako i suvereno služe relevantnim pravnim propisima, kako pri nastanku obligacionih odnosa, tako i pri tumačenju i sporenju oko pravnih pitanja iz obligacionog prava. Vrlina koja krasi ZOO, a koju vrijedi preuzeti i dalje braniti, jeste izbjegavanje preuzimanja i upućivanja, koja nije, nažalost, dosljedno odbranjena u Nacrtu ZOO FBiH/RS. Uprkos svemu dobro je za ubuduće sačuvati sredstva kojima Zakon o obligacionim odnosima suzbija negativne tendencije univerzalizma i svemoći pravne norme; kojima se kruta i neelastična pravna norma relaksira a sadržanim od zakonom priznatih društvenih pravila ponašanja i vanpravnih, metapravnih kriterijuma kao što je pravičnost, savjesnost i poštenje i dobri običaji. U zapažene vrline ZOO spada i dosljednost u odbijanju «renesanse formalizma» i uvođenja diktata forme nad pravom. Nomotehnički pristup, koji trebaju slijediti novi zakonodavci, baštinici jugoslovenskog ZOO, jeste dovoljan i potreban vremenski okvir da se nova pitanja temeljito pretresu i kadrovski osposobe i ekipiraju stručne zakonodavne komisije za reviziju propisa.
[1] Zakon o izmenama i dopunama ZOO, «Službeni glasnik RS», broj 3/96
[2] Закон о измјенама и допунама ЗОО, «Службени гласник РС», број 39/03
[3] Zakon za obligacionite odnose Republike Makedonije od 20.februara 2001. sa izmjenama i dopunama 2002. i 2003.; Obligacijski zakonik Republike Slovenije od 01.januara 2002.; Zakon o obligacionim odnosima Republike Srbije i Republike Crne Gore(«Službeni list SFRJ», 29/78, sa izmjenama i dopunama («Sl.list SFRJ», br. 39/85,45/89 i 57/89) i «Sl.list SRJ», broj 31/93; Zakon o obligacionim odnosima Republike Srpske («(«Službeni list SFRJ», 29/78, sa izmjenama i dopunama («Sl.list SFRJ», br. 39/85,45/89 i 57/89) i («Službeni glasnik RS», br. 17/93,3/96, 39/03 i 74/04); Zakon o obligacionim odnosima u Federaciji BiH («Sl.list SFRJ», br 39/85,45/89 i 57/89) i»Sl.l.RBiH», br. 2/92, 13/93, 13/94; Zakono o obveznim odnosima RH, «Narodne novine RH», broj 35/05
[4] Predgovor profesora Perovića,str. 71.